A cloudburst is an unusually intense and very short-duration rainfall event over a small area. In the Indian context, meteorologists often define it as more than 100 mm of rain in one hour over an area of roughly 30 km² or less. The mechanism involves warm, moisture-laden air that is forced upward (often by steep terrain), cools rapidly, forms deep cumulonimbus clouds, and then “bursts” when it can no longer hold the condensed water — releasing an enormous downpour in a brief span. In mountainous regions this sudden deluge can trigger instant runoff, flash floods and landslides — because the steep slopes and narrow valleys accelerate water and debris flow.
How these occur?
Moisture accumulation: Moist air (often from monsoon winds) travels toward a mountain or hilly region. As it meets terrain, it is forced to rise (orographic lift), cools, and condensation begins. Mongabay-India+1
Cloud build-up: The rising air forms deep towering clouds (cumulonimbus) that may reach heights of 10-15 km. The cloud may trap moisture for some time due to upward currents and terrain “trapping”. Mongabay-India+1
Bursting: Eventually the cloud becomes saturated. The upward motion weakens or the cloud cannot hold the water when the droplet size becomes too large — precipitation then falls in a very concentrated downpour. In mountains the water flows off rapidly. AP News
Rapid impact: Because the rainfall is intense and very localised (small area), the water cannot infiltrate or disperse normally — leading quickly to runoff, flooding of gullies and rivers, landslides and debris flows. ScienceDirect
In India a few geographic and climatic factors align to make certain regions especially vulnerable:
The Himalayan and sub-Himalayan terrain: steep slopes, narrow valleys, orographic lifting of moist air. For example the states of Uttarakhand, Himachal Pradesh, Jammu & Kashmir are frequently cited. The Times of India+1
The monsoon systems: warm, moisture-laden air masses from the Arabian Sea or the Bay of Bengal move toward the northern mountains. When they are uplifted, condensation is enhanced. AP News+1
Slope & runoff dynamics: In flat terrain, a heavy rain spreads; in mountains, the water concentrates into narrow channels, increasing its destructive power. Reuters
Thus, cloudbursts are often concentrated in mountainous or hilly terrain during monsoon or pre-monsoon periods.
Historically, cloudbursts were treated as rare, extreme events. However, recent studies indicate increasing frequency of cloudburst-type events (or “extreme precipitation spells” similar to cloudbursts) especially in the Himalayan region. Hindustan Times+1
A 2025 review of extreme precipitation events in India finds that high intensity rainfall events (which include cloudburst-like cases) have increased. Key metrics: extreme precipitation during monsoon increased by ~56 % since earlier decades; the pre-monsoon season saw doubling of extreme precipitation events. Nature+1
News reports confirm recent cloudbursts leading to major disasters – for example in 2025 a major cloudburst in the Kishtwar district of Jammu & Kashmir caused many casualties. Reuters+1
While precise long-term, uniformly recorded cloudburst frequency data are limited (due to the localised nature of these events), the trend of more intense, short-duration rainfall spells in likely cloudburst-prone terrains is clear.
Cloudbursts are becoming more frequent in the Indian Himalayan belt and other vulnerable zones, especially during the monsoon season. The exact count may still have uncertainties, but the pattern of increase is supported by multiple studies.
Climate change plays a key role in amplifying the conditions favourable for cloudbursts — both by increasing the moisture available and altering weather patterns.
One of the fundamental principles: warmer air holds more moisture. Roughly every 1 °C of warming allows the air to hold about 7 % more water vapour. This increases the potential intensity of rainfall when that moisture is released. euronews
In the Himalayan region, warming has multiple impacts: more glacier melt, unstable slopes, altered snow-melt patterns, and changes in monsoon dynamics and western disturbances. These combine to make intense rainfall and sudden floods more likely. euronews+1
The warming also enhances convective instability (vigorous upward motion of air), which is favourable for deep cloud formation that can produce a cloudburst. Hindustan Times
Observations show that short-span high-intensity rain occurrences (akin to cloudbursts) have increased along certain belts in India, e.g., foothills of the western Himalayas and west coast. carbonimpacts.info
Thus, climate change doesn’t cause cloudbursts directly, but it enhances the drivers — more moisture, higher instability, altered airflow patterns — making such extreme downpours more probable and more destructive.
Because cloudbursts are so sudden and localised, predicting them in exact location and time remains extremely difficult. The India Meteorological Department (IMD) and other agencies can give short-term warnings of thunderstorms, but pinpointing a cloudburst remains a challenge. Mongabay-India+1
In India, the upshot is that regions with steep terrain, monsoon moisture and human settlement in vulnerable zones face heightened risk:
Flash floods and landslides triggered by the intense rainfall and runoff. NOAA Institutional Repository+1
Infrastructure damage in remote mountain villages, destruction of roads/bridges, tourism areas, pilgrimage routes.
Need for land-use planning: avoiding settlements in flood-paths, maintaining drainage and natural vegetation, managing slopes & deforestation.
Early warning systems, real-time monitoring (radar, satellite), and community preparedness become more critical. The increased likelihood of cloudbursts means adaptation must anticipate them.
Cloudbursts are a striking example of how geography, atmospheric dynamics and climate interact to produce rapid and devastating rainfall events. In India, the combination of monsoon moisture, mountainous terrain and evolving climate conditions means these events deserve serious attention. The increasing frequency and intensity of cloudburst-type events — especially in the Himalayan belt — underscore the urgency of resilient planning, improved monitoring and adaptive disaster-risk reduction.
As climate change continues to warm the atmosphere, conditions for these extreme downpours are likely to become more favourable. Recognising this trend and strengthening both forecasting and ground-level preparedness can help reduce the toll of future cloudbursts.
क्लाउडबर्स्ट या बादल फटने की घटना बेहद तीव्र और कम समय की वर्षा होती है, जो बहुत छोटे क्षेत्र में होती है। भारतीय मौसम विज्ञान विभाग के अनुसार, यदि किसी क्षेत्र में एक घंटे में 100 मिमी से अधिक वर्षा होती है, तो उसे क्लाउडबर्स्ट माना जाता है। यह आमतौर पर पहाड़ी या पर्वतीय इलाकों में होता है, जहां नम और गर्म हवा ऊँचाई की ओर उठती है, तेजी से ठंडी होती है, और घने बादलों (क्यूम्यूलोनिम्बस) का रूप ले लेती है। जब ये बादल अपनी जलधारण क्षमता से अधिक भारी हो जाते हैं, तो अचानक बहुत तीव्र वर्षा होती है — जिसे बादल फटना कहा जाता है।
नमी का इकट्ठा होना: समुद्र या मैदानी इलाकों से आने वाली नमी भरी हवा जब पर्वतों से टकराती है, तो ऊपर उठती है।
बादलों का निर्माण: ऊपर उठने पर हवा ठंडी होकर बादलों में परिवर्तित होती है। यह प्रक्रिया लगातार चलती रहती है और भारी मात्रा में जलवाष्प बादलों में जमा हो जाती है।
बादलों का फटना: जब बादल अपनी सीमा तक भर जाते हैं या ऊपर उठने वाली हवा कमजोर पड़ जाती है, तो जलवाष्प बड़े-बड़े बूंदों में बदलकर एक साथ नीचे गिरती है।
तीव्र प्रभाव: पहाड़ी ढलानों पर यह पानी तेजी से बहता है, जिससे अचानक बाढ़, भूस्खलन और जनहानि जैसी घटनाएं होती हैं।
भारत में क्लाउडबर्स्ट मुख्य रूप से हिमालयी क्षेत्रों में होते हैं — जैसे उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश, जम्मू-कश्मीर और लद्दाख। इन इलाकों में भौगोलिक बनावट और ऊँचाई के कारण नम हवा ऊपर उठती है और तीव्र वर्षा का कारण बनती है।
इसके अलावा, मानसून प्रणाली भी इसमें अहम भूमिका निभाती है। अरब सागर और बंगाल की खाड़ी से आने वाली नम हवा जब उत्तरी पहाड़ों से टकराती है, तो वह तेजी से ऊपर उठती है और बादल फटने जैसी स्थिति बनाती है।
मैदानी इलाकों में यह घटना कम देखी जाती है क्योंकि वहाँ वर्षा का पानी फैलकर बह जाता है, जबकि पहाड़ी इलाकों में यह संकीर्ण घाटियों से होकर बहता है, जिससे तबाही बढ़ जाती है।
पहले क्लाउडबर्स्ट को बहुत दुर्लभ माना जाता था, लेकिन अब इसके मामले लगातार बढ़ रहे हैं।
हाल के वर्षों में, विशेषकर हिमालयी राज्यों में, अल्प अवधि में अत्यधिक वर्षा की घटनाओं में उल्लेखनीय वृद्धि दर्ज की गई है।
अध्ययनों के अनुसार, पिछले कुछ दशकों में भारत में मानसून के दौरान अत्यधिक वर्षा की घटनाएं लगभग 50 प्रतिशत तक बढ़ी हैं।
हालाँकि क्लाउडबर्स्ट का सटीक डेटा सीमित है क्योंकि यह घटना बहुत छोटे क्षेत्र में घटित होती है, लेकिन यह स्पष्ट है कि तीव्र और अल्पकालिक वर्षा की घटनाएं अब अधिक बार देखने को मिल रही हैं।
जलवायु परिवर्तन क्लाउडबर्स्ट की संभावना को बढ़ाने में एक प्रमुख भूमिका निभा रहा है।
गर्म हवा में नमी की अधिकता: जैसे-जैसे वायुमंडल गर्म होता है, वह अधिक जलवाष्प धारण कर सकता है — हर 1°C तापमान बढ़ने पर लगभग 7% अधिक नमी। जब यह नमी बादलों के रूप में गिरती है, तो वर्षा अत्यधिक तीव्र हो जाती है।
हिमालय पर प्रभाव: ग्लेशियरों के पिघलने, अस्थिर ढलानों और बदलते मानसून पैटर्न के कारण पहाड़ी इलाकों में वायुमंडलीय अस्थिरता बढ़ रही है, जिससे भारी वर्षा और भूस्खलन की संभावना बढ़ जाती है।
संवहन (convection) की तीव्रता: तापमान बढ़ने से हवा तेजी से ऊपर उठती है, जिससे ऊँचे और घने बादल बनते हैं जो क्लाउडबर्स्ट जैसी वर्षा का कारण बनते हैं।
इस प्रकार, जलवायु परिवर्तन सीधे क्लाउडबर्स्ट का कारण नहीं है, लेकिन यह उन परिस्थितियों को और अधिक अनुकूल बनाता है जो इन घटनाओं को संभव बनाती हैं — जैसे अधिक नमी, अस्थिर वायुमंडल और बदले हुए पवन पैटर्न।
क्लाउडबर्स्ट का समय और स्थान सटीक रूप से भविष्यवाणी करना अब भी कठिन है, क्योंकि यह बहुत छोटे क्षेत्र में अचानक होता है।
भारत मौसम विज्ञान विभाग अब उन्नत रडार और सैटेलाइट तकनीक का उपयोग कर रहा है ताकि ऐसी घटनाओं के लिए अल्पकालिक चेतावनी दी जा सके।
जो क्षेत्र बार-बार प्रभावित होते हैं, वहाँ कुछ कदम आवश्यक हैं:
ढलानों पर निर्माण और वनों की कटाई को सीमित करना।
प्राकृतिक जलनिकासी प्रणालियों को बाधित न करना।
स्थानीय समुदायों को आपदा से निपटने का प्रशिक्षण देना।
मजबूत जल-संचयन और भूमि उपयोग योजना अपनाना।
क्लाउडबर्स्ट प्रकृति की सबसे तीव्र और विनाशकारी वर्षा घटनाओं में से एक है। यह भौगोलिक संरचना, वायुमंडलीय परिस्थितियों और जलवायु परिवर्तन — तीनों के संयोजन से उत्पन्न होती है।
भारत में, विशेषकर हिमालयी क्षेत्र में, इन घटनाओं की आवृत्ति और तीव्रता दोनों बढ़ रही हैं।
भविष्य में, जैसे-जैसे जलवायु और गर्म होती जाएगी, ऐसी घटनाओं की संभावना और बढ़ेगी। इसलिए, पूर्व चेतावनी प्रणाली, सामुदायिक जागरूकता और जलवायु अनुकूल विकास योजना आवश्यक है ताकि क्लाउडबर्स्ट जैसी आपदाओं के प्रभाव को कम किया जा सके।
क्लाउडबर्स्ट म्हणजे अतिशय तीव्र आणि अल्पकालीन पावसाची घटना जी फारच लहान भूभागावर होते. भारतीय हवामान खात्याच्या मते, एका तासात 100 मिमी पेक्षा जास्त पाऊस एखाद्या 30 चौ.किमी. क्षेत्रात पडला, तर त्याला क्लाउडबर्स्ट म्हणतात. ही घटना प्रामुख्याने डोंगराळ भागात घडते, जिथे उष्ण आणि ओलसर हवा वर चढते, जलद थंड होते, आणि घनदाट क्युम्युलोनिंबस ढग तयार करते. जेव्हा हे ढग पाण्याने अतिशय भरले जातात, तेव्हा ते अचानक फुटतात आणि मुसळधार पाऊस पडतो.
आर्द्रतेचा साठा: समुद्र किंवा सपाट प्रदेशांमधून येणारी ओलसर हवा जेव्हा पर्वतांशी टकरावते, तेव्हा ती वर चढते.
ढगांची निर्मिती: वर गेल्यानंतर हवा थंड होऊन ढग तयार करते. सतत उष्ण आणि ओलसर हवेचा पुरवठा असल्याने हे ढग उंच आणि जाड बनतात.
ढगांचे फुटणे: जेव्हा ढग पाण्याने पूर्ण भरतात किंवा वर जाणाऱ्या हवेचा वेग कमी होतो, तेव्हा मोठ्या थेंबांच्या स्वरूपात पाऊस अल्पकाळात खाली पडतो.
प्रभाव: डोंगराळ भागात हे पाणी जोरात वाहते आणि अचानक पूर, भूस्खलन आणि मोठ्या प्रमाणावर हानी घडवते.
भारतामध्ये क्लाउडबर्स्ट मुख्यतः हिमालयीन प्रदेशात — जसे उत्तराखंड, हिमाचल प्रदेश, जम्मू-काश्मीर आणि लडाख — या भागांत जास्त प्रमाणात होतात. या भागांतील उंची, तीव्र ढाल आणि हवामानामुळे नमी भरलेली हवा वर चढते आणि अत्यंत पावसाची शक्यता निर्माण करते.
मान्सून प्रणाली देखील यामध्ये मोठी भूमिका बजावते. अरब सागर आणि बंगालच्या उपसागरातून येणारी नमी भरलेली हवा उत्तरेकडील पर्वतांवर आदळते, ज्यामुळे ती तीव्र गतीने वर चढते आणि ढग फुटण्याची शक्यता वाढते.
सपाट प्रदेशांमध्ये असा पाऊस पसरतो, पण डोंगराळ भागात तो अरुंद दऱ्यांमधून खाली वाहतो, त्यामुळे त्याचा विध्वंसक परिणाम अधिक होतो.
पूर्वी क्लाउडबर्स्टला अतिशय दुर्मिळ घटना मानली जात असे, पण आता त्यांची वारंवारता वाढताना दिसते आहे.
अलीकडील काळात, विशेषतः हिमालयीन राज्यांमध्ये, अल्प कालावधीत अत्यंत तीव्र पावसाच्या घटनांमध्ये वाढ झाली आहे.
अभ्यासानुसार, गेल्या काही दशकांत भारतातील मान्सून काळात अत्यंत मुसळधार पावसाच्या घटनांमध्ये सुमारे ५० टक्के वाढ झाली आहे.
जरी क्लाउडबर्स्टचे अचूक आकडे मर्यादित असले तरी एकूण प्रवृत्ती स्पष्ट आहे — तीव्र आणि अल्पकाळातील पावसाचे प्रमाण वाढत आहे.
हवामान बदल क्लाउडबर्स्ट वाढवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावतो.
जास्त तापमान आणि नमी: वातावरणातील तापमान वाढल्याने हवा अधिक नमी धारण करू शकते. प्रत्येक 1°C तापमानवाढीमुळे सुमारे 7% अधिक जलवाष्प साठवले जाते. हेच पाणी जेव्हा ढगांमधून खाली पडते, तेव्हा पावसाची तीव्रता वाढते.
हिमालयावरचा परिणाम: ग्लेशियर वितळणे, अस्थिर ढाल, बदललेले मान्सून नमुने आणि हवामानातील अस्थिरता यामुळे या भागांत अतिवृष्टीची शक्यता वाढते.
संवहनातील बदल: उष्णतेमुळे हवा जोरात वर जाते, त्यामुळे अतिउंच आणि जाड ढग तयार होतात, जे क्लाउडबर्स्टसारखा मुसळधार पाऊस निर्माण करतात.
अशा प्रकारे, हवामान बदल हा क्लाउडबर्स्टचा थेट कारण नसला तरी तो त्या परिस्थितींना अधिक अनुकूल बनवतो ज्या अशा घटनांना जन्म देतात — जसे वाढलेली नमी, अस्थिर वातावरण आणि बदललेली वाऱ्याची दिशा.
क्लाउडबर्स्ट केव्हा आणि कुठे होईल याचा अचूक अंदाज लावणे अजूनही कठीण आहे.
भारतीय हवामान विभाग आता रडार आणि उपग्रहांच्या मदतीने अल्पकालीन चेतावणी प्रणाली तयार करत आहे.
जोखीम कमी करण्यासाठी काही पावले आवश्यक आहेत:
डोंगराळ भागात अनियंत्रित बांधकाम आणि जंगलतोड थांबवणे.
नैसर्गिक जलनिस्सारण मार्ग अडथळा न आणणे.
स्थानिक समुदायांना आपत्ती व्यवस्थापनाचे प्रशिक्षण देणे.
टिकाऊ आणि हवामान-अनुकूल भूमी वापर योजना राबवणे.
क्लाउडबर्स्ट ही निसर्गातील अत्यंत तीव्र आणि विध्वंसक पावसाची घटना आहे.
ती भौगोलिक परिस्थिती, वातावरणीय बदल आणि हवामानातील तापमानवाढ यांच्या एकत्रित परिणामामुळे घडते.
भारतामध्ये, विशेषतः हिमालयीन पट्ट्यात, या घटनांची वारंवारता आणि तीव्रता दोन्ही वाढत आहेत.
भविष्यात तापमान वाढत राहिल्यास, अशा घटनांची शक्यता अधिक वाढेल.
म्हणून पूर्वसूचना प्रणाली, स्थानिक पातळीवरील तयारी आणि हवामान-अनुकूल विकास नियोजन अत्यंत गरजेचे आहे, जेणेकरून क्लाउडबर्स्टमुळे होणारे नुकसान कमी करता येईल.
ક્લાઉડબર્સ્ટ એટલે અત્યંત તીવ્ર અને ઓછા સમયનો વરસાદ, જે ખૂબ નાનાં વિસ્તારમાં થાય છે. ભારતીય હવામાન વિભાગ અનુસાર, એક કલાકમાં 100 મીમીથી વધુ વરસાદ જો આશરે 30 ચોરસ કિમી વિસ્તારમાં થાય, તો તેને ક્લાઉડબર્સ્ટ કહેવામાં આવે છે. સામાન્ય રીતે આ ઘટના પર્વતીય વિસ્તારોમાં થાય છે, જ્યાં ગરમ અને ભેજભરી હવા ઊંચે ઉઠે છે, ઝડપથી ઠંડી થાય છે અને ભારે ક્યુમ્યુલોનીમ્બસ વાદળોનું નિર્માણ કરે છે. જ્યારે આ વાદળો પાણીથી અત્યંત ભરાઇ જાય છે, ત્યારે તે અચાનક “ફાટી પડે” છે અને ખૂબ જ ભારે વરસાદ વરસાવે છે.
ભેજનું એકઠું થવું: દરિયા કે મેદાની વિસ્તારોમાંથી આવતી ભેજભરી હવા જ્યારે પર્વતોને અથડે છે, ત્યારે તે ઊંચે ચઢે છે.
વાદળોનું નિર્માણ: ઉપર જતા જ હવા ઠંડી થાય છે અને વાદળોમાં પરિવર્તિત થાય છે. સતત ભેજ મળવાથી વાદળો વધુ ઘન અને ઊંચા બને છે.
વાદળોનું ફાટી પડવું: જ્યારે વાદળો પૂરતા ભારે થઇ જાય છે કે ઉપર જતી હવા નબળી પડે છે, ત્યારે પાણીના મોટા ટીપાં એકસાથે જમીન પર પડે છે — અતિશય વરસાદ રૂપે.
તાત્કાલિક અસર: પર્વતીય વિસ્તારોમાં આ વરસાદનું પાણી ઝડપથી નીચે વહી જાય છે, જેના કારણે અચાનક પૂર, ભૂસ્ખલન અને મોટી હાનિ થાય છે.
ભારતમાં ક્લાઉડબર્સ્ટ મુખ્યત્વે હિમાલયના પર્વતીય વિસ્તારોમાં થાય છે — જેમ કે ઉત્તરાખંડ, હિમાચલ પ્રદેશ, જમ્મુ-કાશ્મીર અને લદ્દાખ. આ વિસ્તારોની ભૂપ્રકૃતિ, ઊંચાઇ અને ભેજવાળી હવાને ઊંચે ઉઠાવનારી પરિસ્થિતિઓને કારણે ભારે વરસાદની સંભાવના વધુ રહે છે.
માનસૂન પવનપ્રણાલી પણ મુખ્ય ભૂમિકા ભજવે છે. અરબી સમુદ્ર અને બંગાળની ખાડીમાંથી આવતી ભેજભરી હવા ઉત્તર ભારતમાં પર્વતોને અથડે છે, જેનાથી તે વધુ ઊંચે ચઢે છે અને ભારે વરસાદની સ્થિતિ સર્જે છે.
મેદાની વિસ્તારોમાં વરસાદ ફેલાઈ જાય છે, પરંતુ પર્વતોમાં પાણી સાંકડી ખીણોમાંથી ઝડપથી વહી જાય છે — જેના કારણે વિનાશ વધારે થાય છે.
અગાઉ ક્લાઉડબર્સ્ટને બહુ દુર્લભ ઘટના માનવામાં આવતી, પરંતુ હવે તેના કેસ વધી રહ્યા છે.
છેલ્લાં વર્ષોમાં, ખાસ કરીને હિમાલયીન રાજ્યોમાં, ઓછા સમયમાં અતિશય વરસાદ જેવી ઘટનાઓમાં નોંધપાત્ર વધારો થયો છે.
અભ્યાસો દર્શાવે છે કે છેલ્લા કેટલાક દાયકાઓમાં માનસૂન દરમ્યાન ભારે વરસાદની ઘટનાઓમાં લગભગ 50% જેટલો વધારો થયો છે.
જ્યારે ચોક્કસ આંકડા મર્યાદિત છે, ત્યારે પણ સ્પષ્ટ છે કે ટૂંકા સમયના ભારે વરસાદના કેસો વધી રહ્યા છે.
હવામાન પરિવર્તન ક્લાઉડબર્સ્ટની શક્યતા વધારવામાં મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે.
ઉચ્ચ તાપમાન અને વધુ ભેજ: તાપમાન વધે છે એટલે હવા વધુ ભેજ ધરાવી શકે છે — દરેક 1°C વધારાથી આશરે 7% વધુ ભેજ ધરાવાય છે. આ ભેજ જ્યારે વરસાદ રૂપે પડે છે ત્યારે વરસાદ અત્યંત તીવ્ર બને છે.
હિમાલય પર અસર: હિમનદીઓનું પિગળવું, અસ્થિર ઢોળાવ, બદલાયેલ માનસૂન અને તીવ્ર વાતાવરણીય અસ્થિરતા — આ બધું ભારે વરસાદની સંભાવના વધારતું છે.
સંવહન (Convection) ની વૃદ્ધિ: ગરમ હવા ઝડપથી ઉપર ઉઠે છે, જેના કારણે ભારે ઊંચા વાદળો બને છે અને ક્લાઉડબર્સ્ટ જેવી સ્થિતિ સર્જાય છે.
અથારે, હવામાન પરિવર્તન સીધું કારણ નથી, પરંતુ તે ક્લાઉડબર્સ્ટ માટેની પરિસ્થિતિઓ વધુ અનુકૂળ બનાવે છે — વધુ ભેજ, અસ્થિર હવા અને બદલાયેલા પવનના નમૂનાઓ.
ક્લાઉડબર્સ્ટ ક્યારે અને ક્યાં થશે તેનો ચોક્કસ અંદાજ લગાવવો હજુ મુશ્કેલ છે.
ભારતીય હવામાન વિભાગ હવે ઉપગ્રહ અને રડાર ટેક્નોલોજીથી ટૂંકા ગાળાની ચેતવણી સિસ્ટમો વિકસાવી રહ્યો છે.
જોખમ ઘટાડવા માટે પગલાં:
પર્વતીય વિસ્તારોમાં અનિયંત્રિત બાંધકામ અને વનોની કાપણી પર નિયંત્રણ.
કુદરતી નિકાસ માર્ગો અવરોધિત ન કરવા.
સ્થાનિક સમુદાયોને આપત્તિ વ્યવસ્થાપન માટે તાલીમ આપવી.
હવામાન અનુરૂપ ભૂઉપયોગ અને વિકાસ યોજના અમલમાં મૂકવી.
ક્લાઉડબર્સ્ટ એ પ્રકૃતિની સૌથી તીવ્ર અને વિનાશકારી વરસાદી ઘટના છે.
તે ભૂગોળ, વાતાવરણ અને હવામાન પરિવર્તનના સંયુક્ત પ્રભાવથી બને છે.
ભારતમાં, ખાસ કરીને હિમાલયીન વિસ્તારોમાં, આ ઘટનાઓની આવર્તનતા અને તીવ્રતા બંને વધી રહી છે.
આગામી સમયમાં તાપમાન વધતા રહેતાં, આવા અતિશય વરસાદની સંભાવના વધુ વધશે.
અેથી અગાઉની ચેતવણી પ્રણાલી, સમુદાયની તૈયારી અને હવામાન-સંવેદનશીલ વિકાસ નીતિઓ અપનાવવી અનિવાર્ય છે, જેથી ક્લાઉડબર્સ્ટના વિનાશને ઓછો કરી શકાય.
క్లౌడ్బర్స్ట్ అంటే చాలా తక్కువ సమయంలో, చాలా చిన్న ప్రాంతంలో కురిసే తీవ్రమైన వర్షం. భారత వాతావరణ శాఖ ప్రకారం, ఒక గంటలో 100 మిల్లీమీటర్లకు పైగా వర్షం సుమారు 30 చ.కిమీ పరిధిలో పడితే, దాన్ని క్లౌడ్బర్స్ట్గా పరిగణిస్తారు. ఇది సాధారణంగా పర్వత ప్రాంతాల్లో జరుగుతుంది, అక్కడ తేమతో కూడిన వేడి గాలి ఎత్తుకు లేవడం వలన చల్లబడుతుంది, దాంతో ఎత్తైన క్యూమ్యులోనింబస్ మేఘాలు ఏర్పడతాయి. ఈ మేఘాలు ఎక్కువ నీటిని సేకరించలేకపోయినప్పుడు ఒక్కసారిగా భారీ వర్షం కురుస్తుంది — దీనినే క్లౌడ్బర్స్ట్ అంటారు.
తేమ సేకరణ: సముద్రం లేదా తీరప్రాంతాల నుండి వచ్చే తేమగల గాలి పర్వతాలను ఢీకొనగానే ఎత్తుకు ఎగసిపోతుంది.
మేఘాల ఏర్పాటుః ఎత్తుకు చేరిన గాలి చల్లబడుతుంది, దాంతో నీటి ఆవిరి కండెన్స్ అవి భారీ మేఘాలుగా మారుతుంది.
మేఘాల విస్ఫోటనం: మేఘాలు పూర్తిగా నీటితో నిండిపోయినప్పుడు లేదా పైకి లేచే గాలి బలహీనపడినప్పుడు, ఆ నీరు ఒక్కసారిగా పెద్ద బిందువుల రూపంలో కురుస్తుంది.
తక్షణ ప్రభావం: పర్వతాలపై పడిన ఈ భారీ వర్షం నీరు వెంటనే దిగువకు ప్రవహించి అకస్మాత్తుగా వరదలు, భూస్ఖలనం వంటి విపత్తులకు కారణమవుతుంది.
భారతదేశంలో క్లౌడ్బర్స్ట్లు ప్రధానంగా హిమాలయ పర్వత ప్రాంతాల్లో — ఉదాహరణకు ఉత్తరాఖండ్, హిమాచల్ ప్రదేశ్, జమ్మూ కాశ్మీర్, లడఖ్ మొదలైన చోట్ల — జరుగుతాయి.
ఈ ప్రాంతాల ఎత్తైన భౌగోళిక నిర్మాణం మరియు చల్లని వాతావరణం తేమగల గాలిని పైకి లేపి భారీ వర్షానికి దారితీస్తుంది.
మాన్సూన్ గాలులు కూడా ప్రధాన పాత్ర పోషిస్తాయి — అరేబియా సముద్రం, బెంగాల్ ఖాతీ నుండి వచ్చే తేమగల గాలులు ఉత్తర భారత పర్వతాలను తాకి పైకి లేస్తాయి, దాంతో తీవ్రమైన వర్షం కురిసే పరిస్థితి ఏర్పడుతుంది.
మైదాన ప్రాంతాల్లో వర్షం విస్తారంగా పడి వ్యాపిస్తుంటే, పర్వత ప్రాంతాల్లో నీరు కేవలం కొద్దిపాటి లోయల ద్వారా దిగువకు పారిపోతుంది — దాంతో నాశనం మరింత ఎక్కువగా జరుగుతుంది.
గతంలో క్లౌడ్బర్స్ట్లు చాలా అరుదుగా జరిగేవి, కానీ ఇప్పుడు ఇవి తరచుగా జరుగుతున్నాయి.
ఇటీవలి సంవత్సరాల్లో, ముఖ్యంగా హిమాలయ రాష్ట్రాల్లో, తక్కువ సమయంలో తీవ్రమైన వర్షపాతం పెరుగుతోంది.
పరిశోధనల ప్రకారం, గత కొన్ని దశాబ్దాల్లో భారతదేశంలో మాన్సూన్ కాలంలో తీవ్ర వర్షపాతం సంఘటనలు సుమారు 50 శాతం పెరిగాయి.
క్లౌడ్బర్స్ట్లపై ఖచ్చితమైన గణాంకాలు పరిమితంగానే ఉన్నప్పటికీ, తక్కువ సమయంలో భారీ వర్షం కురిసే ఘటనలు పెరుగుతున్నాయి అనేది స్పష్టంగా కనిపిస్తోంది.
వాతావరణ మార్పు క్లౌడ్బర్స్ట్ల సంభావ్యతను పెంచడంలో కీలక పాత్ర పోషిస్తోంది.
ఉష్ణోగ్రత పెరగడం మరియు ఎక్కువ తేమ: వేడి గాలి ఎక్కువ నీటి ఆవిరిని దాచుకోగలదు. ప్రతి 1°C ఉష్ణోగ్రత పెరిగినప్పుడు సుమారు 7% ఎక్కువ తేమ వాతావరణంలో నిలుస్తుంది. ఈ తేమ వర్షంగా కురిసినప్పుడు అది తీవ్రమైన వర్షానికి కారణమవుతుంది.
హిమాలయ ప్రభావం: హిమనదుల కరుగుదల, అస్థిరమైన కొండలు, మారుతున్న మాన్సూన్ నమూనాలు మరియు వాయు అస్థిరత వలన ఈ ప్రాంతాల్లో వర్షం తీవ్రత పెరుగుతోంది.
వాతావరణ చలనం (Convection): వేడి గాలి పైకి వేగంగా ఎగసిపోవడం వలన ఎత్తైన మేఘాలు ఏర్పడి క్లౌడ్బర్స్ట్ వంటి భారీ వర్షం కురుస్తుంది.
అందువల్ల, వాతావరణ మార్పు క్లౌడ్బర్స్ట్లను నేరుగా సృష్టించకపోయినా, వాటికి అనుకూల పరిస్థితులను పెంచుతుంది — ఎక్కువ తేమ, వాయు అస్థిరత మరియు మారుతున్న గాలి దిశలు.
క్లౌడ్బర్స్ట్ ఎప్పుడు, ఎక్కడ జరుగుతుందో ఖచ్చితంగా చెప్పడం ఇంకా కష్టమే.
భారత వాతావరణ శాఖ ఇప్పుడు ఉపగ్రహాలు మరియు రాడార్ సాంకేతికతతో తక్కువ కాలిక హెచ్చరిక వ్యవస్థలు అభివృద్ధి చేస్తోంది.
ప్రమాదాన్ని తగ్గించడానికి తీసుకోవాల్సిన చర్యలు:
పర్వత ప్రాంతాల్లో నియంత్రణలేని నిర్మాణాలు మరియు అడవుల నరికి వేయడాన్ని ఆపడం.
సహజ నీటి ప్రవాహ మార్గాలను అడ్డుకోకపోవడం.
స్థానిక సమాజాలకు విపత్తు నిర్వహణ శిక్షణ ఇవ్వడం.
వాతావరణానికి అనుగుణంగా భూమి వినియోగం మరియు అభివృద్ధి ప్రణాళికలు అమలు చేయడం.
క్లౌడ్బర్స్ట్ అనేది ప్రకృతిలో జరిగే అత్యంత తీవ్రమైన మరియు విధ్వంసకర వర్షపు ఘటన.
ఇది భౌగోళిక పరిస్థితులు, వాతావరణ చలనాలు మరియు వాతావరణ మార్పు — ఈ మూడింటి కలయికతో సంభవిస్తుంది.
భారతదేశంలో, ముఖ్యంగా హిమాలయ ప్రాంతాల్లో, ఈ ఘటనల తీవ్రత మరియు తరచుదనం రెండూ పెరుగుతున్నాయి.
భవిష్యత్తులో ఉష్ణోగ్రతలు ఇంకా పెరుగుతుండటంతో, ఇలాంటి తీవ్ర వర్షపాతం సంఘటనలు మరింతగా పెరగవచ్చు.
అందువల్ల, ముందస్తు హెచ్చరిక వ్యవస్థలు, ప్రజల సిద్ధత, మరియు వాతావరణ-సంబంధిత అభివృద్ధి ప్రణాళికలు అనేవి క్లౌడ్బర్స్ట్ల ప్రభావాన్ని తగ్గించడానికి అత్యంత అవసరం.
ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ ಎಂದರೆ ಅಲ್ಪ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅತಿ ಚಿಕ್ಕ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಅತಿಯಾಗಿ ಸುರಿಯುವ ಮಳೆ. ಭಾರತದ ಹವಾಮಾನ ಇಲಾಖೆ ಪ್ರಕಾರ, ಒಂದು ಗಂಟೆಯಲ್ಲಿ 100 ಮಿಲೀಮೀಟರ್ಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಮಳೆ ಸುಮಾರು 30 ಚ.ಕಿಮೀ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಸುರಿದರೆ, ಅದನ್ನು ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಇದು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಸಂಭವಿಸುತ್ತದೆ, ಅಲ್ಲಿ ತೇವಯುಕ್ತ ಬಿಸಿ ಗಾಳಿ ಮೇಲಕ್ಕೆ ಏರಿ ತಣ್ಣಗಾಗುತ್ತದೆ, ಇದರಿಂದ ಕ್ಯೂಮ್ಯುಲೊನಿಂಬಸ್ ಎಂಬ ಎತ್ತರದ ಮೋಡಗಳು ಉಂಟಾಗುತ್ತವೆ. ಈ ಮೋಡಗಳು ನೀರನ್ನು ಹಿಡಿದಿಡಲಾರದೇ ಹಠಾತ್ವಾಗಿ ಭಾರೀ ಮಳೆ ಸುರಿಸಿದಾಗ ಅದನ್ನು ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ ಎನ್ನುತ್ತಾರೆ.
ತೇವ ಸಂಗ್ರಹ: ಸಮುದ್ರದಿಂದ ಬರುವ ತೇವಯುಕ್ತ ಗಾಳಿ ಪರ್ವತಗಳನ್ನು ತಾಕಿ ಮೇಲಕ್ಕೆ ಏರಿದಾಗ ತಣ್ಣಗಾಗುತ್ತದೆ.
ಮೋಡಗಳ ರಚನೆ: ತಣ್ಣಗಾದ ಗಾಳಿಯಲ್ಲಿನ ನೀರಾವಿ ಸಂಕುಚಿತವಾಗಿ ಭಾರೀ ಮೋಡಗಳಾಗುತ್ತದೆ.
ಮೋಡಗಳ ಸ್ಫೋಟ: ಮೋಡಗಳು ನೀರಿನಿಂದ ತುಂಬಿ ಬರುವಾಗ ಅಥವಾ ಮೇಲೇಳುವ ಗಾಳಿ ಬಲಹೀನಗೊಂಡಾಗ, ಮೋಡಗಳು ಒಂದೇ ಬಾರಿಗೆ ಭಾರೀ ಮಳೆ ಸುರಿಸುತ್ತವೆ.
ತಕ್ಷಣದ ಪರಿಣಾಮ: ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಈ ಮಳೆ ತೀವ್ರವಾಗಿ ಕೆಳಕ್ಕೆ ಹರಿದು, ಭೂಕುಸಿತಗಳು, ತಕ್ಷಣದ ನೆರೆಗಳು ಹಾಗೂ ಜೀವಹಾನಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ.
ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳು ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಹಿಮಾಲಯ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ — ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಹಿಮಾಚಲ ಪ್ರದೇಶ, ಉತ್ತರಾಖಂಡ, ಜಮ್ಮು ಮತ್ತು ಕಾಶ್ಮೀರ, ಲಡಾಖ್ ಮುಂತಾದ ರಾಜ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಸಂಭವಿಸುತ್ತವೆ.
ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಎತ್ತರ ಮತ್ತು ಭೌಗೋಳಿಕ ವಿನ್ಯಾಸ ತೇವಯುಕ್ತ ಗಾಳಿಯನ್ನು ಮೇಲಕ್ಕೆ ಎತ್ತುತ್ತದೆ, ಇದರಿಂದ ಗಾಳಿಯ ತಾಪಮಾನ ಕುಸಿದು ಭಾರೀ ಮೋಡಗಳು ನಿರ್ಮಾಣವಾಗುತ್ತವೆ.
ಮೋನ್ಸೂನ್ ಗಾಳಿಗಳು ಕೂಡ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರವಹಿಸುತ್ತವೆ — ಅರೇಬಿಯನ್ ಸಮುದ್ರ ಮತ್ತು ಬೆಂಗಾಳ ಕೊಲ್ಲಿಯಿಂದ ಬರುವ ತೇವಗಾಳಿಗಳು ಉತ್ತರ ಭಾರತದ ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಗೆ ತಲುಪಿದಾಗ ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತವೆ.
ಮೈದಾನ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಮಳೆ ಹಂಚಿಕೊಂಡು ಸುರಿದರೆ, ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಅದು ತುಂಬಾ ಸೀಮಿತ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಸುರಿಯುತ್ತದೆ, ಇದರಿಂದ ಹಾನಿ ಪ್ರಮಾಣ ಹೆಚ್ಚು.
ಹಿಂದೆ ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳು ಅಪರೂಪವಾಗಿದ್ದರೂ ಈಗ ಅವು ಹೆಚ್ಚಾಗುತ್ತಿವೆ.
ಇತ್ತೀಚಿನ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಹಿಮಾಲಯ ರಾಜ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಕಡಿಮೆ ಅವಧಿಯಲ್ಲೇ ಭಾರೀ ಮಳೆ ಸುರಿಯುತ್ತಿರುವ ಘಟನೆಗಳು ಹೆಚ್ಚಾಗಿವೆ.
ಅಧ್ಯಯನಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಕಳೆದ ಕೆಲವು ದಶಕಗಳಲ್ಲಿ ಮಳೆಗಾಲದ ತೀವ್ರ ಮಳೆಯ ಘಟನೆಗಳು ಸುಮಾರು 50 ಶೇಕಡಾ ಹೆಚ್ಚಾಗಿವೆ.
ನಿಖರ ಅಂಕಿಅಂಶಗಳು ಸಿಗದಿದ್ದರೂ, ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳ ಪ್ರಮಾಣ ಮತ್ತು ತೀವ್ರತೆ ಎರಡೂ ಏರಿಕೆಯಾಗಿದೆ ಎಂಬುದು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿದೆ.
ಹವಾಮಾನ ಬದಲಾವಣೆ ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳ ಸಂಭವನೀಯತೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುತ್ತಿದೆ.
ಉಷ್ಣತೆ ಮತ್ತು ತೇವ ಹೆಚ್ಚಳ: ಬಿಸಿ ಗಾಳಿಯು ಹೆಚ್ಚು ನೀರಾವಿಯನ್ನು ಹಿಡಿದಿಡಬಲ್ಲದು. ಪ್ರತಿ 1°C ಉಷ್ಣತೆ ಏರಿಕೆಗೆ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 7% ಹೆಚ್ಚು ತೇವ ಸಂಗ್ರಹವಾಗುತ್ತದೆ. ಇದು ಹೆಚ್ಚು ನೀರಾವಿಯುಳ್ಳ ಮೋಡಗಳನ್ನು ರಚಿಸಿ ತೀವ್ರ ಮಳೆಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ.
ಹಿಮಾಲಯದ ಪ್ರಭಾವ: ಹಿಮನದಿಗಳ ಕರಗುವಿಕೆ, ಅಸ್ಥಿರ ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶಗಳು ಮತ್ತು ಬದಲಾಗುತ್ತಿರುವ ಮಳೆಗಾಲದ ಮಾದರಿಗಳು ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಮಳೆ ತೀವ್ರತೆಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುತ್ತಿವೆ.
ವಾಯು ಅಸ್ಥಿರತೆ: ಬಿಸಿ ಗಾಳಿ ತೀವ್ರವಾಗಿ ಮೇಲಕ್ಕೆ ಏರಿ ಭಾರೀ ಮೋಡಗಳನ್ನು ರಚಿಸುವಾಗ ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳು ಸಂಭವಿಸುತ್ತವೆ.
ಹವಾಮಾನ ಬದಲಾವಣೆ ನೇರವಾಗಿ ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ ಉಂಟುಮಾಡದಿದ್ದರೂ, ಅದು ಅದಕ್ಕೆ ಅನುಕೂಲಕರ ಪರಿಸ್ಥಿತಿಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸುತ್ತದೆ — ಹೆಚ್ಚಿನ ತೇವ, ಉಷ್ಣತೆ ಮತ್ತು ಅಸ್ಥಿರ ಗಾಳಿಯ ಚಲನೆ.
ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ ಎಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಯಾವಾಗ ಸಂಭವಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ನಿಖರವಾಗಿ ಊಹಿಸುವುದು ಕಷ್ಟ.
ಭಾರತ ಹವಾಮಾನ ಇಲಾಖೆ ಈಗ ಉಪಗ್ರಹ ಮತ್ತು ರಾಡಾರ್ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನವನ್ನು ಬಳಸಿ ಅಲ್ಪಾವಧಿ ಮುನ್ಸೂಚನೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸುತ್ತಿದೆ.
ಪರಿಣಾಮ ತಗ್ಗಿಸಲು ಕೈಗೊಳ್ಳಬೇಕಾದ ಕ್ರಮಗಳು:
ಪರ್ವತ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ನಿಯಂತ್ರಣವಿಲ್ಲದ ಕಟ್ಟಡ ನಿರ್ಮಾಣ ಮತ್ತು ಅರಣ್ಯ ನಾಶವನ್ನು ತಡೆಯುವುದು.
ನೈಸರ್ಗಿಕ ನೀರಿನ ಹರಿವು ಮಾರ್ಗಗಳನ್ನು ಅಡ್ಡಗಟ್ಟಬಾರದು.
ಸ್ಥಳೀಯ ಸಮುದಾಯಗಳಿಗೆ ವಿಪತ್ತು ನಿರ್ವಹಣಾ ತರಬೇತಿ ನೀಡುವುದು.
ಪರಿಸರಸ್ನೇಹಿ ಭೂ ಉಪಯೋಗ ಮತ್ತು ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಯೋಜನೆಗಳನ್ನು ರೂಪಿಸುವುದು.
ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳು ಪ್ರಕೃತಿಯ ಅತ್ಯಂತ ತೀವ್ರ ಮತ್ತು ವಿನಾಶಕಾರಿ ಮಳೆ ಘಟನೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿವೆ.
ಅವು ಪರ್ವತ ಭೌಗೋಳಿಕತೆ, ವಾತಾವರಣ ಚಲನೆ ಮತ್ತು ಹವಾಮಾನ ಬದಲಾವಣೆಯ ಸಂಯೋಜನೆಯಿಂದ ಉಂಟಾಗುತ್ತವೆ.
ಭಾರತದಲ್ಲಿ, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಹಿಮಾಲಯ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ, ಅವುಗಳ ತೀವ್ರತೆ ಮತ್ತು ಸಂಭವನೀಯತೆ ಎರಡೂ ಹೆಚ್ಚಾಗುತ್ತಿದೆ.
ಭವಿಷ್ಯದಲ್ಲಿ ತಾಪಮಾನ ಏರಿಕೆಯಿಂದ ಇಂತಹ ತೀವ್ರ ಮಳೆಯ ಘಟನೆಗಳು ಇನ್ನೂ ಹೆಚ್ಚಾಗುವ ಸಾಧ್ಯತೆ ಇದೆ.
ಆದ್ದರಿಂದ, ಮುನ್ನೆಚ್ಚರಿಕೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳು, ಸಮುದಾಯದ ಸಿದ್ಧತೆ ಮತ್ತು ಹವಾಮಾನ ಜಾಗೃತಿಯುಳ್ಳ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಯೋಜನೆಗಳು ಕ್ಲೌಡ್ಬರ್ಸ್ಟ್ಗಳ ಪರಿಣಾಮವನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡಲು ಅತ್ಯಗತ್ಯ.
A CSR Initiative of
Designed and Executed by
Implemented by
Technology is a useful servant, but a dangerous master, it was rightly said. Electronic devices have grown into an inevitable part of our daily lives.
Leave A Comment