Ponds have been part of India’s everyday life for generations. Every village had multiple, usually managed by communities as sources of irrigation, drinking water, bathing, watering cattle, and performing rituals. Today, many of these ponds are disappearing. They are either converted into dry pits filled with garbage or have been buried under new buildings and roads. Even where water remains, it is often stagnant and polluted. The disappearance of ponds is both environmental and social and cultural loss.
Why Ponds Matter
Ponds might look small pool of water around rivers or large lakes, but ecologically, they are very important. They hold rainwater, recharge groundwater, and provide habitats for insects, amphibians, and birds. They also act as breeding grounds for several threatened species.
When managed well, a single pond can support fish cultivation, provide irrigation for nearby fields, and maintain a healthy water table.
In Rajasthan for example, the talabs and johads built by local people collected rain water, helping fighting off water scarcity in an otherwise arid landscape.
Another example is the wetlands of West Bengal, a complex of sewage-fed ponds also called bheris, form part of the East Kolkata Wetlands—a globally recognised Ramsar site that processes much of the city’s sewage naturally while supporting fisheries and livelihoods. It sustain hundreds of species of plants and over 40 species of fish while recycling urban wastewater.
There isn’t a single cause behind their decline, rather, it’s a mix of neglect, greed, and other factors such as changed priorities.
Urbanisation
It has been the biggest culprit. As population increased and cities expanded, open lands and water bodies were the first to go. According to a study by the Indian Institute of Science (IISc), Bengaluru’s lake area shrank from over 260 water bodies in the 1960s to fewer than 80 functional ones by 2010. Many ponds were either taken over by real estate or converted into dumping grounds. In peri urban regions, old village ponds are now buried under roads and construction sites.
Pollution and Eutrophication
Now the places where ponds still exist, untreated sewage, solid waste, and fertiliser runoff have made them toxic. For example ,the Varthur and Bellandur Lakes in Bengaluru, now regularly foam and often catch fire due to the presence of methane from domestic and industrial waste.
Similarly, in Punjab, agricultural runoff, consisting harmful pesticides, has poisoned many village ponds, creating layers of algae and dead fish. Villagers report that cattle refuse to drink from them.
Invasive Plants
In states like Assam and Kerala, many ponds are being overtaken by invasive aquatic weeds such as Eichhornia crassipes (commonly known as water hyacinth) and Salvinia molesta (giant salvinia). Both species were originally introduced from South America — water hyacinth as an ornamental plant and Salvinia accidentally through aquarium trade — but they have spread aggressively across India’s freshwater systems.
Loss of collective management
Earlier, villagers maintained ponds together. Systems like kudimaramathu in Tamil Nadu or phad irrigation in Maharashtra ensured everyone participated in cleaning and repairing them. As farm equipments like motor pumps and pipes became popular, people stopped depending on ponds. What was once everyone’s work became nobody’s.
Role of government policies
Government programmes do exist, but they rarely go deep enough. Ponds are too small to fit into most official water plans. The Wetlands (Conservation and Management) Rules, 2017 protect wetlands larger than 2.25 hectares — leaving out the thousands of smaller ponds that matter most to villages.
Many ponds are listed as “revenue land,” means that it falls under the control of the Revenue Department rather than the Irrigation or Panchayati Raj departments. Because of this administrative classification, ponds listed as “revenue land” often lack specific legal protection as water bodies.
So when a pond dries up or is no longer visibly filled with water, it becomes easy for local authorities or private actors to claim it as “vacant government land” and use them for personal uses or formally convert it for non-water uses.
Climate Change
Erratic rainfall and rising temperatures further threaten ponds. Longer dry spells mean they dry up faster, while intense rainfall events cause sudden inflows that can make them erode them completely.
Policy Frameworks and Their Limitations
The Wetlands (Conservation and Management) Rules, 2017 exclude water bodies smaller than 2.25 hectares from protection, leaving out a majority of India’s ponds. This single clause leaves out nearly 80% of India’s ponds. The Minor Irrigation Census (2017–18) recorded about 2.5 million water bodies, but over 30% were found to be “not in use.” Many are classified as revenue land or private holdings, making encroachment legally easy.
Programmes like Mission Kakatiya (Andhra Pradesh), Amrit Sarovar Mission (2022), and Jal Shakti Abhiyan aim to restore ponds through desilting and excavation. Even when funds are released for “restoration,” the focus is often on visible construction, desilting, putting up concrete walls or railings.
Restoration is reduced to beautification, with little emphasis on pollution control, biodiversity, or community participation.
Urban restoration projects, too, tend to “beautify” rather than ecologically restore ponds
Now, what should be done?
Restoring ponds calls for more than cleaning drives or short-term schemes. This requires ecological understanding and steady maintenance.
The first step is to know what exists, that is, recognise every pond through mapping, geotagging, registering in land records. Many ponds have vanished not because they dried up, but because they disappeared from government records.
Every state should create a comprehensive, geotagged inventory of ponds, tanks, and wetlands, along with their catchment areas and inflow channels.
For instance, Andhra Pradesh’s Mission Kakatiya (started in 2015) mapped more than 46,000 water bodies, recording their capacity and condition. This helped prioritise which ones to restore first.
Similarly in Gujarat, the SuJalam Sufalam Jal Abhiyan used satellite mapping to locate encroached ponds and launch mass desilting drives.
Second, the feeder channels and catchments that bring rainwater to ponds must be protected. Without these, desilting alone is useless. And pollution control must begin at the source. In many urban and semi-urban areas, wastewater from homes and drains flows directly into ponds, turning them into foul pits. One effective and low-cost way to prevent this is through reed-bed wetlands — shallow pits planted with reeds, cattails, or canna lilies through which wastewater slowly flows. As the water passes through the roots and soil, nutrients and organic waste are naturally filtered out.
In Chennai, citizen groups have built such reed-beds near ponds in Perungudi and Sholinganallur. Within a few months, water that once smelled of sewage became clear enough to support fish and birds again. These natural filters cost little, need almost no power, and fit easily into neighbourhood landscapes.
Finally, community ownership is crucial. Villagers in Odisha and Rajasthan have shown that ponds endure when people manage them collectively — using MGNREGA funds for repair, fish farming, and desilting.
Revival efforts should follow one simple rule: treat ponds as living systems, not construction sites. Ecological design, local stewardship, and steady care are the only ways to keep them alive.
The decline of India’s ponds is really the result of neglect. Their disappearance has been gradual. When people stopped depending on ponds, they stopped caring for them.
Today, many of those ponds lie choked with weeds or waste. In dry seasons, they remain as a patch of low land where children play cricket.
Still, there are signs of hope. In parts of Rajasthan, Odisha, Tamil Nadu, and Haryana, communities have shown that ponds can come back to life with patient work and cooperation. When desilting is done properly and waste inflow is stopped, even long-dead ponds begin to breathe again.
Restoring ponds does not demand large budgets or new technology, it requires the will to protect what remains. Each revived pond adds to water security and local ecology. It is about renewing a relationship between people and the nature that sustain them.
भारत में तालाब सदियों से ग्रामीण जीवन का अभिन्न हिस्सा रहे हैं। हर गाँव में कई तालाब होते थे, जिन्हें समुदाय मिलकर सिंचाई, पेयजल, स्नान, पशुओं के पानी और धार्मिक अनुष्ठानों के लिए इस्तेमाल करता था। आज, ऐसे कई तालाब गायब हो रहे हैं। कुछ कचरे से भरे सूखे गड्ढों में बदल गए हैं, तो कुछ नए मकानों और सड़कों के नीचे दफन हो गए हैं। जहाँ पानी अभी भी मौजूद है, वहाँ वह अक्सर ठहरा हुआ और प्रदूषित है। तालाबों का लुप्त होना केवल पर्यावरणीय नहीं, बल्कि सामाजिक और सांस्कृतिक क्षति भी है।
तालाब भले ही नदियों या बड़ी झीलों के मुकाबले छोटे लगें, लेकिन पारिस्थितिक दृष्टि से उनका अत्यधिक महत्व है। वे वर्षा जल को संचित करते हैं, भूजल को पुनर्भरित करते हैं, और कीटों, उभयचरों और पक्षियों के आवास के रूप में कार्य करते हैं। कई विलुप्तप्राय प्रजातियों के प्रजनन स्थल भी यही तालाब होते हैं।
यदि इन्हें सही ढंग से प्रबंधित किया जाए, तो एक अकेला तालाब मछली पालन, पास के खेतों की सिंचाई और जल स्तर को बनाए रखने में सहायक हो सकता है।
उदाहरण के लिए, राजस्थान में स्थानीय लोगों द्वारा बनाए गए तालाब और जोहड़ वर्षा जल एकत्र करते हैं, जिससे रेगिस्तानी इलाकों में भी जल संकट से निपटने में मदद मिलती है।
इसी तरह, पश्चिम बंगाल के पूर्वी कोलकाता वेटलैंड्स में मौजूद सीवेज-आधारित तालाब (जिन्हें भेरी कहा जाता है) प्राकृतिक रूप से शहर के सीवेज को संसाधित करते हैं और साथ ही मत्स्य पालन और आजीविका का आधार बनते हैं। यहाँ सैकड़ों पौधों की प्रजातियाँ और 40 से अधिक मछलियों की प्रजातियाँ पाई जाती हैं, जो शहरी अपशिष्ट जल को पुनर्चक्रित करने में मदद करती हैं।
तालाबों के लुप्त होने का कोई एक कारण नहीं है। यह लापरवाही, लालच और बदलती प्राथमिकताओं का मिश्रण है।
शहरीकरण इसका सबसे बड़ा कारण है। जनसंख्या बढ़ने और शहरों के फैलने के साथ ही खुली ज़मीनें और जलाशय सबसे पहले खत्म हुए। भारतीय विज्ञान संस्थान (IISc) के एक अध्ययन के अनुसार, बेंगलुरु में 1960 के दशक में 260 से अधिक झीलें थीं, जो 2010 तक घटकर 80 से भी कम रह गईं। कई तालाबों पर रियल एस्टेट ने कब्जा कर लिया या उन्हें कचरा फेंकने की जगह बना दिया गया। गाँवों के आसपास के पुराने तालाब अब सड़कों और इमारतों के नीचे दब गए हैं।
जहाँ तालाब बचे भी हैं, वहाँ अनुपचारित सीवेज, ठोस अपशिष्ट और रासायनिक उर्वरकों के बहाव ने उन्हें विषैला बना दिया है। उदाहरण के लिए, बेंगलुरु के वर्थुर और बेलंदूर झीलें अब अक्सर झाग छोड़ती हैं और मीथेन गैस के कारण आग भी पकड़ लेती हैं।
पंजाब में कृषि रसायनों और कीटनाशकों का बहाव कई गाँवों के तालाबों को जहरीला बना चुका है, जिससे मछलियाँ मर रही हैं और पशु पानी पीने से इनकार कर देते हैं।
असम और केरल जैसे राज्यों में कई तालाब जलकुंभी (Eichhornia crassipes) और सेल्विनिया मोलस्टा (Salvinia molesta) जैसे विदेशी पौधों से ढँक चुके हैं। ये दोनों प्रजातियाँ मूल रूप से दक्षिण अमेरिका से आईं थीं और अब भारत के मीठे पानी के स्रोतों पर तेजी से फैल रही हैं।
पहले तालाबों की देखभाल समुदाय मिलकर करता था। तमिलनाडु की कुडिमारामथु या महाराष्ट्र की फड़ सिंचाई प्रणाली जैसी परंपराओं में सभी लोग सफाई और मरम्मत में हिस्सा लेते थे। जब मोटर पंप और पाइप जैसी आधुनिक उपकरण आए, तो लोग तालाबों पर निर्भर रहना छोड़ बैठे। परिणामस्वरूप, सामूहिक जिम्मेदारी खत्म हो गई।
सरकारी कार्यक्रम तो हैं, पर वे पर्याप्त नहीं हैं। अधिकांश योजनाएँ बड़े जलाशयों पर केंद्रित होती हैं, जबकि छोटे तालाब अनदेखे रह जाते हैं।
वेटलैंड्स (संरक्षण एवं प्रबंधन) नियम, 2017 केवल 2.25 हेक्टेयर से बड़े जलाशयों को सुरक्षा देते हैं — जिससे हजारों छोटे तालाब सुरक्षा से बाहर रह जाते हैं।
कई तालाब “राजस्व भूमि” के रूप में दर्ज हैं, जिससे वे सिंचाई या पंचायत विभाग के बजाय राजस्व विभाग के अधीन हो जाते हैं। ऐसे में यदि तालाब सूख जाता है या उसमें पानी दिखाई नहीं देता, तो स्थानीय अधिकारी या निजी लोग इसे “खाली सरकारी भूमि” मानकर दूसरे उपयोगों में बदल देते हैं।
अनियमित वर्षा और बढ़ते तापमान ने तालाबों के लिए खतरा और बढ़ा दिया है। लंबे सूखे से तालाब जल्दी सूख जाते हैं, जबकि अचानक भारी वर्षा से वे कटाव या क्षरण का शिकार हो जाते हैं।
वेटलैंड्स नियम 2017 छोटे जलाशयों को सुरक्षा नहीं देता, जिससे लगभग 80% तालाब इसके दायरे से बाहर हैं।
माइनर इरिगेशन जनगणना (2017–18) के अनुसार, देश में लगभग 25 लाख जलाशय हैं, जिनमें से 30% “उपयोग में नहीं” पाए गए। कई तालाब निजी या राजस्व भूमि के रूप में दर्ज हैं, जिससे अतिक्रमण आसान हो जाता है।
मिशन काकतिया (आंध्र प्रदेश), अमृत सरोवर मिशन (2022) और जल शक्ति अभियान जैसे कार्यक्रम तालाबों की सफाई और पुनर्जीवन पर केंद्रित हैं, पर अक्सर इनका ध्यान केवल निर्माण और सौंदर्यीकरण तक सीमित रहता है। प्रदूषण नियंत्रण, जैव विविधता या सामुदायिक भागीदारी पर कम ध्यान दिया जाता है।
तालाबों का पुनर्जीवन केवल सफाई या अल्पकालिक योजनाओं से नहीं होगा। इसके लिए पारिस्थितिक समझ और निरंतर देखभाल की आवश्यकता है।
पहला कदम: हर तालाब की पहचान, मानचित्रण और भू-टैगिंग जरूरी है। कई तालाब इसलिए नहीं मिटे क्योंकि वे सूख गए, बल्कि इसलिए क्योंकि वे सरकारी अभिलेखों से गायब हो गए।
हर राज्य को तालाबों, टैंकों और वेटलैंड्स की समग्र भू-टैग्ड सूची बनानी चाहिए।
उदाहरण के लिए, आंध्र प्रदेश के मिशन काकतिया (2015) ने 46,000 से अधिक जलाशयों का मानचित्रण किया और उनकी स्थिति दर्ज की, जिससे प्राथमिकता तय करना आसान हुआ।
गुजरात में सुजलाम सुफलाम जल अभियान ने सैटेलाइट मैपिंग से अतिक्रमित तालाबों की पहचान की और बड़े पैमाने पर सफाई अभियान चलाया।
दूसरा कदम: वर्षा जल लाने वाली नालियों और जलग्रहण क्षेत्रों की रक्षा करनी होगी। इनके बिना केवल खुदाई या सफाई का कोई अर्थ नहीं।
प्रदूषण को भी स्रोत पर ही रोकना होगा। कई शहरी क्षेत्रों में घरेलू अपशिष्ट और नालों का पानी सीधे तालाबों में जाता है, जिससे वे बदबूदार गड्ढों में बदल जाते हैं। इसका एक सस्ता और प्रभावी उपाय है — रीड-बेड वेटलैंड्स। इसमें सरकंडा या कैना लिली जैसे पौधों के बीच से अपशिष्ट जल धीरे-धीरे गुजरता है और पौधों की जड़ों द्वारा स्वाभाविक रूप से छान लिया जाता है।
चेन्नई के पेरुंगुड़ी और शोलिंगनल्लूर क्षेत्रों में नागरिक समूहों ने ऐसे रीड-बेड बनाए, जिससे कुछ महीनों में गंदे तालाबों का पानी इतना साफ हुआ कि उसमें फिर से मछलियाँ और पक्षी लौट आए।
तीसरा कदम: सामुदायिक स्वामित्व को फिर से स्थापित करना होगा। ओडिशा और राजस्थान में गाँवों ने दिखाया है कि जब लोग तालाबों को सामूहिक रूप से संभालते हैं — जैसे मनरेगा के तहत मरम्मत, मछली पालन या सफाई करते हैं — तो वे लंबे समय तक टिके रहते हैं।
तालाबों का पुनर्जीवन केवल निर्माण कार्य नहीं, बल्कि एक पारिस्थितिक पुनर्स्थापन है। इन्हें जीवित तंत्र की तरह समझना होगा, न कि प्रोजेक्ट साइट की तरह।
भारत के तालाबों का पतन उपेक्षा का परिणाम है — जब लोगों ने तालाबों पर निर्भर रहना छोड़ा, तो उनकी परवाह भी बंद कर दी।
आज कई तालाब खरपतवार और कचरे से पटे पड़े हैं। गर्मी में वे सूखी ज़मीन के टुकड़े बन जाते हैं जहाँ बच्चे क्रिकेट खेलते हैं।
फिर भी, उम्मीद बाकी है। राजस्थान, ओडिशा, तमिलनाडु और हरियाणा में समुदायों ने साबित किया है कि तालाब फिर से जीवित हो सकते हैं — बस धैर्य, सहयोग और निरंतर प्रयास की ज़रूरत है।
तालाबों का पुनर्जीवन न तो बड़े बजट की माँग करता है, न ही नई तकनीक की — बस एक मजबूत इच्छाशक्ति की आवश्यकता है।
हर पुनर्जीवित तालाब हमारे जल सुरक्षा और पारिस्थितिकी में योगदान देता है। यह केवल जल संरक्षण नहीं, बल्कि मनुष्य और प्रकृति के बीच संबंध को पुनर्स्थापित करने का प्रयास है।
भारतातील तळे (पाणवठे) अनेक पिढ्यांपासून गावांच्या जीवनाचा एक महत्त्वाचा भाग राहिले आहेत. प्रत्येक गावात अनेक तळे असत, ज्यांचे व्यवस्थापन स्थानिक समुदाय एकत्रितपणे करत — सिंचन, पिण्याचे पाणी, स्नान, जनावरांच्या पाणीपाण्यासाठी आणि धार्मिक विधींसाठी त्यांचा वापर केला जात असे. आज मात्र अशी अनेक तळे नाहीशी होत आहेत. काही तळे कचऱ्याने भरलेले कोरडे खड्डे बनले आहेत, तर काही इमारती आणि रस्त्यांच्या खाली गाडली गेली आहेत. ज्या ठिकाणी पाणी अजूनही आहे, तेथे ते बहुधा स्थिर आणि प्रदूषित झाले आहे. तळ्यांचे अदृश्य होणे हे पर्यावरणीय, सामाजिक आणि सांस्कृतिक नुकसान आहे.
तळे लहान पाण्याचे साठे वाटले तरी पर्यावरणीय दृष्टिकोनातून त्यांचे प्रचंड महत्त्व आहे. ती पावसाचे पाणी साठवतात, भूगर्भातील पाण्याची पुनर्भरण करतात आणि कीटक, उभयचर प्राणी, पक्षी यांना निवासस्थान पुरवतात.
ही अनेक संकटग्रस्त प्रजातींसाठी प्रजनन स्थळेही असतात. योग्य व्यवस्थापन केल्यास एकच तळे मत्स्यपालन, शेतांची सिंचन व्यवस्था आणि भूजल पातळी टिकवण्यासाठी उपयुक्त ठरते.
उदाहरणार्थ, राजस्थानमध्ये स्थानिक लोकांनी बांधलेली तलावं आणि जोहडं पावसाचे पाणी साठवतात आणि कोरड्या प्रदेशातही पाण्याची कमतरता कमी करतात.
पश्चिम बंगालमधील पूर्व कोलकाता वेटलँड्स ही सांडपाण्याने भरली जाणारी तळी (भेरी म्हणून ओळखली जाणारी) नैसर्गिक पद्धतीने शहराचे सांडपाणी शुद्ध करतात, तसेच मत्स्यपालन आणि स्थानिक उपजीविकेसाठीही उपयुक्त ठरतात. या वेटलँड्समध्ये शेकडो वनस्पतींच्या आणि 40 पेक्षा जास्त माशांच्या प्रजाती आढळतात.
तळ्यांच्या ऱ्हासामागे एकच कारण नाही, तर हे दुर्लक्ष, लोभ आणि बदलत्या प्राधान्यांचे मिश्रण आहे.
शहरीकरण हे सर्वात मोठे कारण ठरले आहे. लोकसंख्या वाढत गेली आणि शहरे विस्तारली तशी मोकळी जमीन आणि जलाशय सर्वप्रथम नष्ट झाले.
भारतीय विज्ञान संस्थेच्या (IISc) अभ्यासानुसार, बेंगळुरूमधील तलावांची संख्या 1960 च्या दशकात 260 पेक्षा जास्त होती, पण 2010 पर्यंत ती 80 वर आली. अनेक तळी रिअल इस्टेट प्रकल्पांनी गिळंकृत केली, तर काही कचरा टाकण्याच्या जागा बनल्या. गावांच्या आसपासची तळी आता रस्त्यांखाली किंवा बांधकामाखाली गाडली गेली आहेत.
ज्या ठिकाणी तळी टिकून आहेत, तिथे अनुपचारित सांडपाणी, घनकचरा आणि रासायनिक खतांचा ओघ यांनी ती विषारी बनवली आहेत. उदाहरणार्थ, बेंगळुरूतील वर्थूर आणि बेलंदूर तलावं आता नियमितपणे फेसाळतात आणि घरगुती व औद्योगिक कचऱ्यातील मिथेनमुळे आगही लागते.
पंजाबमध्ये कीटकनाशक आणि रासायनिक शेतीमुळे अनेक गावांची तळी दूषित झाली आहेत. या पाण्यात शेवाळ आणि मृत माशांच्या थरांनी भरलेले दृश्य दिसते, आणि जनावरेही हे पाणी पिण्यास नकार देतात.
असम आणि केरळसारख्या राज्यांत अनेक तळी जलकुंभ (Eichhornia crassipes) आणि साल्विनिया मोलस्टा (Salvinia molesta) सारख्या परकीय वनस्पतींनी व्यापली आहेत. या वनस्पती मूळतः दक्षिण अमेरिकेतून आणल्या गेल्या — जलकुंभ सजावटीसाठी आणि साल्विनिया चुकून मत्स्यालय व्यापारातून — पण आता त्यांनी भारतातील अनेक गोड्या पाण्याच्या तळ्यांवर आक्रमण केले आहे.
पूर्वी गावकरी एकत्र येऊन तळ्यांची देखभाल करत असत. तमिळनाडूमधील कुडिमारामथु आणि महाराष्ट्रातील फड सिंचन पद्धती यांसारख्या प्रणालींमुळे सर्वजण स्वच्छता आणि दुरुस्तीच्या कामात सहभागी होत.
पण मोटर पंप, पाईप्स आणि आधुनिक साधनांनी लोकांचे तळ्यांवरील अवलंबन कमी केले आणि ही सामूहिक जबाबदारी नाहीशी झाली.
सरकारी योजना अस्तित्वात आहेत, पण त्यांचा व्याप मर्यादित आहे. वेटलँड्स (संरक्षण व व्यवस्थापन) नियम, 2017 फक्त 2.25 हेक्टरपेक्षा मोठ्या जलाशयांना संरक्षण देतात — त्यामुळे हजारो लहान तळी या कक्षेबाहेर राहतात.
अनेक तळी “राजस्व जमिनी” म्हणून नोंदवली आहेत, ज्यामुळे ती सिंचन किंवा ग्रामपंचायत विभागाऐवजी महसूल विभागाच्या अखत्यारीत येतात. त्यामुळे जर तळे सुकले किंवा पाणी नाहीसे झाले, तर अधिकारी किंवा खासगी लोक ती “रिकामी सरकारी जमीन” म्हणून वापरतात किंवा दुसऱ्या कारणासाठी रूपांतरित करतात.
अस्थिर पर्जन्य आणि वाढते तापमान तळ्यांसाठी आणखी धोकादायक ठरले आहेत. लांब दुष्काळांमुळे तळी पटकन सुकतात, तर अतिवृष्टीमुळे ती कोसळून नष्ट होतात.
वेटलँड्स नियम 2017 मध्ये 2.25 हेक्टरपेक्षा लहान जलाशयांना संरक्षण दिलेले नाही — त्यामुळे भारतातील सुमारे 80% तळी या संरक्षणाबाहेर आहेत.
मायनर इरिगेशन जनगणना (2017–18) नुसार देशात सुमारे 25 लाख जलाशय आहेत, पण त्यापैकी 30% “उपयोगात नाहीत.” अनेक तळी राजस्व जमिनी किंवा खाजगी मालकीच्या जमिनींमध्ये मोडतात, त्यामुळे अतिक्रमण सुलभ झाले आहे.
मिशन काकतिया (आंध्र प्रदेश), अमृत सरोवर मिशन (2022) आणि जल शक्ती अभियान या योजनांचा उद्देश तळी पुनर्जीवित करणे आहे, पण त्यांचा भर फक्त काँक्रीट बांधकाम, भिंती, रेलिंग्स आणि सौंदर्यीकरणावर असतो. पर्यावरणीय पुनर्रचना, जैवविविधता आणि लोकसहभाग दुर्लक्षित राहतो.
तळी पुन्हा जिवंत करण्यासाठी केवळ स्वच्छता मोहिमा किंवा अल्पकालीन योजना पुरेशा नाहीत. यासाठी पर्यावरणीय समज आणि सातत्यपूर्ण देखरेख आवश्यक आहे.
पहिले पाऊल: प्रत्येक तळ्याची नोंद, नकाशा आणि भू-टॅगिंग करणे गरजेचे आहे. अनेक तळी सुकून नाहीशी झाली नाहीत, तर शासकीय नोंदींतूनच गायब झाली आहेत. प्रत्येक राज्याने तळ्यांची, टाक्यांची आणि वेटलँड्सची भू-टॅग केलेली यादी तयार करावी.
आंध्र प्रदेशच्या मिशन काकतिया (2015) अंतर्गत 46,000 पेक्षा जास्त जलाशयांचे नकाशे तयार करून त्यांची स्थिती नोंदवण्यात आली, ज्यामुळे प्राथमिकता ठरवणे सोपे झाले.
गुजरातमध्ये सुजलाम सुफलाम जल अभियान अंतर्गत सॅटेलाईट मॅपिंगच्या साहाय्याने अतिक्रमित तळी शोधली गेली आणि मोठ्या प्रमाणावर गाळ काढण्याचे काम करण्यात आले.
दुसरे पाऊल: पावसाचे पाणी आणणाऱ्या नाल्यांचे आणि जलग्रहण क्षेत्रांचे संरक्षण करणे आवश्यक आहे. प्रदूषणाचे नियंत्रण स्रोतावरच करणे गरजेचे आहे. शहरी भागात अनेक ठिकाणी घरगुती सांडपाणी थेट तळ्यांमध्ये मिसळते, ज्यामुळे ती दुर्गंधीयुक्त बनतात.
यावर उपाय म्हणून रीड-बेड वेटलँड्स ही स्वस्त आणि प्रभावी पद्धत आहे. यामध्ये सरकंडे किंवा कॅना लिली सारखी वनस्पती लावून सांडपाणी त्यांच्या मुळांमधून झिरपवले जाते आणि नैसर्गिकरित्या शुद्ध केले जाते.
चेन्नईतील पेरुंगुडी आणि शोलिंगनल्लूर भागात नागरिक गटांनी अशी रीड-बेड प्रणाली उभारली, ज्यामुळे काही महिन्यांतच दूषित पाणी स्वच्छ झाले आणि तळ्यांत पुन्हा मासे आणि पक्षी दिसू लागले.
तिसरे पाऊल: समुदायाचा सहभाग आवश्यक आहे. ओडिशा आणि राजस्थानमधील गावांनी दाखवून दिले आहे की जेव्हा लोक एकत्र येऊन तळ्यांचे व्यवस्थापन करतात — जसे मनरेगा अंतर्गत दुरुस्ती, मत्स्यपालन किंवा गाळ काढण्याचे काम — तेव्हा तळी दीर्घकाळ टिकतात.
तळ्यांचे पुनर्जीवन हे केवळ बांधकामाचे नव्हे तर पर्यावरणीय पुनर्स्थापनाचे कार्य आहे. तळी जिवंत प्रणाली म्हणून पाहिली गेली पाहिजेत, प्रकल्प स्थळे म्हणून नव्हे.
भारतामधील तळ्यांचा ऱ्हास हा दुर्लक्षाचा परिणाम आहे. जेव्हा लोकांनी तळ्यांवर अवलंबून राहणे थांबवले, तेव्हा त्यांनी त्यांची काळजी घेणेही थांबवले.
आज अनेक तळी गवत, शेवाळ आणि कचऱ्याने भरलेली आहेत. उन्हाळ्यात ती कोरड्या जमिनीच्या तुकड्यांसारखी दिसतात, जिथे मुले क्रिकेट खेळतात.
तरीही आशा आहे. राजस्थान, ओडिशा, तमिळनाडू आणि हरियाणा येथे समुदायांनी दाखवून दिले आहे की धीर, सहकार्य आणि सातत्याने प्रयत्न केल्यास तळी पुन्हा जिवंत होऊ शकतात.
तळ्यांचे पुनरुज्जीवन मोठ्या निधीची किंवा नव्या तंत्रज्ञानाची मागणी करत नाही — फक्त इच्छाशक्तीची गरज आहे. प्रत्येक पुनरुज्जीवित तळे जलसुरक्षा, पर्यावरण आणि मानव-निसर्ग नात्याचे पुनर्स्थापन घडवते.
ભારતમાં તળાવો સદીઓથી ગામડાના જીવનનો અભિન્ન ભાગ રહ્યા છે. દરેક ગામમાં અનેક તળાવો હતાં, જે સમુદાય દ્વારા સિંચાઈ, પીવાનું પાણી, સ્નાન, પશુઓ માટેનું પાણી અને ધાર્મિક વિધિ-વિધાનો માટે વપરાતાં હતાં. આજે આવા ઘણા તળાવો અદૃશ્ય થઈ રહ્યા છે. કેટલાક કચરાથી ભરાયેલા સૂકા ખાડાઓમાં બદલાઈ ગયા છે, તો કેટલાક નવા મકાનો અને રસ્તાઓની નીચે દફન થઈ ગયા છે. જ્યાં પાણી હજુ પણ છે, ત્યાં તે ઘણીવાર સ્થગિત અને પ્રદૂષિત છે. તળાવોના અસ્તિત્વનો અંત માત્ર પર્યાવરણ માટે નહિ પરંતુ સામાજિક અને સાંસ્કૃતિક નુકસાન પણ છે.
તળાવો ભલે નદીઓ અથવા મોટી તળાવો કરતા નાના લાગે, પરંતુ પર્યાવરણીય દૃષ્ટિએ તેમનું મહત્ત્વ અતિશય છે. તેઓ વરસાદનું પાણી સંચિત કરે છે, ભૂગર્ભ જળસ્તરને પુનઃભરિત કરે છે અને કીડાઓ, ઉભયચર પ્રાણીઓ તથા પક્ષીઓના આવાસ તરીકે કામ કરે છે. અનેક લુપ્તપ્રાય પ્રજાતિઓના પ્રજનન માટેના સ્થળ તરીકે પણ તળાવો ઉપયોગી છે.
જો યોગ્ય રીતે સંચાલન કરવામાં આવે તો એક તળાવ માછીમારી, નજીકના ખેતરોની સિંચાઈ અને પાણીના સ્તર જાળવવામાં મદદરૂપ બની શકે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, રાજસ્થાનમાં સ્થાનિક લોકો દ્વારા બનાવાયેલા તળાવો અને જોહડ વરસાદનું પાણી એકત્રિત કરે છે, જેના કારણે રેતીલા વિસ્તારોમાં પણ પાણીની તંગી ઘટાડવામાં મદદ મળે છે.
એ જ રીતે, પશ્ચિમ બંગાળના પૂર્વ કોલકાતા વેટલેન્ડ્સમાં આવેલા ગંદાપાણી આધારિત તળાવો (જેમને ‘ભેરી’ કહેવામાં આવે છે) કુદરતી રીતે શહેરના ગંદાપાણીને શુદ્ધ કરે છે અને સાથે માછીમારી તથા જીવનધારા પૂરી પાડે છે. અહીં સૈંકડો છોડોની અને ૪૦ કરતાં વધુ માછલીઓની પ્રજાતિઓ જોવા મળે છે, જે શહેરી ગંદાપાણીનું પુનઃચક્રણ કરવામાં મદદ કરે છે.
તળાવો અદૃશ્ય થવાનું કોઈ એક કારણ નથી — આ બેદરકારી, લોભ અને બદલાતી પ્રાથમિકતાઓનું મિશ્રણ છે.
શહેરીકરણ એ સૌથી મોટું કારણ છે. જનસંખ્યા વધતા અને શહેરો ફેલાતા ખાલી જમીનો અને જળાશયો સૌથી પહેલાં ગાયબ થયા. ભારતીય વિજ્ઞાન સંસ્થાન (IISc)ના અભ્યાસ મુજબ, 1960ના દાયકામાં બેંગલુરુમાં 260 કરતાં વધુ તળાવો હતાં, જે 2010 સુધીમાં ઘટીને 80 કરતાં ઓછા રહી ગયા. અનેક તળાવો પર રિયલ એસ્ટેટનો કબજો થઈ ગયો અથવા તેઓ કચરાપેટી બની ગયા. ગામોના આસપાસના જૂના તળાવો હવે રસ્તા અને મકાનોની નીચે દટાઈ ગયા છે.
જ્યાં તળાવો હજુ બચ્યા છે, ત્યાં અશુદ્ધ ગંદાપાણી, ઘન કચરો અને રાસાયણિક ખાતરોના પ્રવાહે તેમને ઝેરી બનાવી દીધા છે. ઉદાહરણ તરીકે, બેંગલુરુના વર્થુર અને બેલંદુર તળાવો હવે વારંવાર ફોમ છોડે છે અને મિથેન ગેસને કારણે આગ પણ પકડી લે છે.
પંજાબમાં કૃષિ રાસાયણિક પદાર્થો અને કીટનાશકોના પ્રવાહે અનેક ગામોના તળાવો ઝેરી બનાવી દીધા છે, જેના કારણે માછલીઓ મરી જાય છે અને પશુઓ તે પાણી પીવા ઇનકાર કરે છે.
અસમ અને કેરળ જેવા રાજ્યોમાં અનેક તળાવો જલકુંબી (Eichhornia crassipes) અને સેલ્વિનિયા મોલેસ્ટા (Salvinia molesta) જેવા વિદેશી છોડોથી ઢંકાઈ ગયા છે. આ બંને પ્રજાતિઓ મૂળ દક્ષિણ અમેરિકાની છે અને હવે ભારતના મીઠાં પાણીના સ્ત્રોતો પર ઝડપથી ફેલાઈ રહી છે.
અગાઉ તળાવોનું સંચાલન સમુદાય દ્વારા મળીને થતું હતું. તમિલનાડુની ‘કુડિમારામથુ’ કે મહારાષ્ટ્રની ‘ફડ સિંચાઈ પ્રણાલી’ જેવી પરંપરાઓમાં બધા લોકો સફાઈ અને મરામતના કાર્યોમાં ભાગ લેતા. પરંતુ જ્યારે મોટર પંપ અને પાઈપ જેવા આધુનિક સાધનો આવ્યા, ત્યારે લોકો તળાવો પર નિર્ભર રહેવાનું બંધ કર્યું, અને સમૂહ જવાબદારી અદૃશ્ય થઈ ગઈ.
સરકારી યોજનાઓ છે, પણ પૂરતી અસરકારક નથી. મોટાભાગની યોજનાઓ મોટા જળાશયો પર કેન્દ્રિત હોય છે, જ્યારે નાના તળાવો અવગણવામાં આવે છે.
વેટલેન્ડ્સ (સંરક્ષણ અને વ્યવસ્થાપન) નિયમ, 2017 ફક્ત 2.25 હેક્ટરથી મોટા જળાશયોનું રક્ષણ આપે છે — જેના કારણે હજારો નાના તળાવો સુરક્ષા બહાર રહી જાય છે.
ઘણા તળાવો “રાજસ્વ જમીન” તરીકે નોંધાયેલા હોવાથી તેઓ સિંચાઈ કે પંચાયત વિભાગના બદલે રાજસ્વ વિભાગ હેઠળ આવે છે. જો તળાવ સૂકાઈ જાય અથવા તેમાં પાણી દેખાતું ન હોય, તો અધિકારીઓ અથવા ખાનગી લોકો તેને “ખાલી સરકારી જમીન” માની અન્ય ઉપયોગોમાં ફેરવી દે છે.
અનિયમિત વરસાદ અને વધતા તાપમાનથી તળાવો માટે જોખમ વધી ગયું છે. લાંબા સુકા મોસમોથી તળાવો ઝડપથી સૂકાઈ જાય છે, જ્યારે અચાનક ભારે વરસાદથી કાટ અને ધોવાણ વધી જાય છે.
વેટલેન્ડ્સ નિયમ 2017 નાના જળાશયોનું રક્ષણ આપતો નથી, જેના કારણે આશરે 80% તળાવો તેના દાયરા બહાર છે.
માઇનર ઇરિગેશન ગણતરી (2017–18) મુજબ, દેશમાં આશરે 25 લાખ જળાશયો છે, જેમાંથી 30% “ઉપયોગમાં નથી”. અનેક તળાવો ખાનગી અથવા રાજસ્વ જમીન તરીકે નોંધાયેલા છે, જેના કારણે અતિક્રમણ સરળ બને છે.
મિશન કાકતિયા (આંધ્ર પ્રદેશ), અમૃત સરોવર મિશન (2022) અને જલ શક્તિ અભિયાન જેવી યોજનાઓ તળાવોની સફાઈ અને પુનર્જીવન પર કેન્દ્રિત છે, પરંતુ મોટાભાગે ફક્ત બાંધકામ અને સૌંદર્યીકરણ સુધી સીમિત રહે છે. પ્રદૂષણ નિયંત્રણ, જૈવ વૈવિધ્યતા અને સમૂહ ભાગીદારી પર ઓછું ધ્યાન આપવામાં આવે છે.
તળાવોના પુનર્જીવન માટે ફક્ત સફાઈ અથવા ટૂંકાગાળાની યોજનાઓ પૂરતી નથી — તેની માટે પર્યાવરણીય સમજ અને સતત સંભાળ જરૂરી છે.
પ્રથમ પગલું: દરેક તળાવની ઓળખ, નકશીકરણ અને ભૂ-ટેગિંગ કરવું જરૂરી છે. ઘણા તળાવો સૂકાઈ ગયા નથી, પરંતુ તેઓ સરકારના રેકોર્ડમાંથી અદૃશ્ય થઈ ગયા છે. દરેક રાજ્યએ તળાવો, ટાંકા અને વેટલેન્ડ્સની સમగ్ర ભૂ-ટેગ્ડ સૂચિ બનાવવી જોઈએ.
ઉદાહરણ તરીકે, આંધ્ર પ્રદેશના મિશન કાકતિયા (2015) હેઠળ 46,000 કરતાં વધુ જળાશયોનું નકશીકરણ કરવામાં આવ્યું, જેનાથી પ્રાથમિકતાઓ નક્કી કરવી સરળ બની.
ગુજરાતમાં ‘સુજલામ સુફલામ જળ અભિયાન’ દ્વારા ઉપગ્રહ નકશીકરણથી અતિક્રમિત તળાવો ઓળખવામાં આવ્યા અને વિશાળ સફાઈ અભિયાન હાથ ધરાયું.
બીજું પગલું: વરસાદી પાણી લાવતી નાળીઓ અને કૅચમેન્ટ વિસ્તારનું રક્ષણ કરવું જોઈએ. તેમના વગર ફક્ત ખોદકામ અથવા સફાઈનો કોઈ અર્થ નથી.
પ્રદૂષણને પણ સ્ત્રોત પર જ રોકવું પડશે. ઘણા શહેરોમાં ઘરેલું ગંદાપાણી સીધું તળાવોમાં જાય છે, જેને કારણે તે દુર્ગંધયુક્ત ખાડામાં ફેરવાઈ જાય છે. તેનો એક સસ્તો અને અસરકારક ઉપાય છે — રીડ-બેડ વેટલેન્ડ્સ. જેમાં સરકંડા કે કેના લિલી જેવા છોડ વચ્ચે ગંદાપાણી ધીમેથી પસાર થાય છે અને છોડની જડો કુદરતી રીતે તેને ફિલ્ટર કરે છે.
ચેન્નાઈના પેરુંગુડી અને શોલિંગનલ્લુર વિસ્તારોમાં નાગરિક જૂથોએ આવા રીડ-બેડ બનાવ્યા, જેના કારણે થોડા મહિનામાં ગંદા તળાવનું પાણી એટલું શુદ્ધ થયું કે ફરીથી માછલીઓ અને પક્ષીઓ પાછા આવ્યા.
ત્રીજું પગલું: સમૂહ સ્વામિત્વ ફરીથી સ્થાપિત કરવું જરૂરી છે. ઓડિશા અને રાજસ્થાનમાં ગામોએ સાબિત કર્યું છે કે જ્યારે લોકો મનરેગા હેઠળ મરામત, માછીમારી કે સફાઈ માટે મળીને કાર્ય કરે છે, ત્યારે તળાવો લાંબા સમય સુધી ટકાવી શકાય છે.
તળાવોના પુનર્જીવનને ફક્ત બાંધકામ પ્રોજેક્ટ તરીકે નહીં પરંતુ પર્યાવરણીય પુનઃસ્થાપન તરીકે જોવું જોઈએ. તેમને જીવંત તંત્ર તરીકે સમજવું જોઈએ, ન કે પ્રોજેક્ટ સાઇટ તરીકે.
ભારતના તળાવોનું અસ્તિત્વ બેદરકારીથી નષ્ટ થયું — જ્યારે લોકોએ તળાવો પર આધાર રાખવાનું બંધ કર્યું, ત્યારે તેમની સંભાળ પણ બંધ થઈ ગઈ.
આજે અનેક તળાવો કચરો અને જળકુંબીથી ઢંકાયેલા છે. ઉનાળામાં તે સૂકા મેદાન બની જાય છે જ્યાં બાળકો ક્રિકેટ રમે છે.
તેમ છતાં આશા હજુ બાકી છે. રાજસ્થાન, ઓડિશા, તમિલનાડુ અને હરિયાણાના સમુદાયોએ સાબિત કર્યું છે કે તળાવો ફરી જીવંત થઈ શકે છે — ફક્ત ધીરજ, સહયોગ અને સતત પ્રયાસની જરૂર છે.
તળાવોના પુનર્જીવન માટે મોટું બજેટ કે નવી તકનીકની જરૂર નથી — ફક્ત મજબૂત ઈચ્છાશક્તિ જોઈએ.
દરેક પુનર્જીવિત તળાવ આપણા પાણીના સુરક્ષા અને પર્યાવરણીય સંતુલનમાં યોગદાન આપે છે. આ ફક્ત પાણી બચાવવાનો પ્રયાસ નથી, પરંતુ માનવ અને પ્રકૃતિ વચ્ચેના સંબંધને પુનઃસ્થાપિત કરવાનો પ્રયાસ છે.
భారతదేశంలో చెరువులు అనేక శతాబ్దాలుగా గ్రామీణ జీవితానికి అవిభాజ్య భాగంగా ఉన్నాయి. ప్రతి గ్రామంలో అనేక చెరువులు ఉండేవి. వీటిని ప్రజలు కలసి సాగు నీరు, తాగునీరు, స్నానం, పశువులకు నీరు మరియు ఆచారాలు, పూజా కార్యక్రమాల కోసం వాడేవారు. నేడు, అలాంటి చెరువులు క్రమంగా కనుమరుగవుతున్నాయి. కొన్ని చెరువులు చెత్తతో నిండిపోయి ఎండిన గుంటలుగా మారిపోయాయి, మరికొన్ని కొత్త భవనాలు, రహదారుల కింద దాగిపోయాయి. ఎక్కడ నీరు ఇంకా మిగిలి ఉన్నా, అది తరచూ నిల్వగా ఉండి కాలుష్యమై ఉంటుంది. చెరువుల కనుమరుగవడం పర్యావరణ సమస్య మాత్రమే కాదు — సామాజిక, సాంస్కృతిక నష్టమూ కూడా.
చెరువులు నదులు లేదా పెద్ద సరస్సులతో పోలిస్తే చిన్నవిగా కనిపించినా, పర్యావరణ దృష్ట్యా వాటి ప్రాధాన్యం చాలా ఎక్కువ. అవి వర్షపు నీటిని నిల్వ చేస్తాయి, భూగర్భ జలాలను పునరుత్పత్తి చేస్తాయి, మరియు పురుగులు, ఉభయచరాలు, పక్షులు వంటి జీవుల నివాసంగా ఉంటాయి. అనేక సంక్షోభంలో ఉన్న జాతుల ప్రजनన స్థలాలుగా కూడా చెరువులు పనిచేస్తాయి.
సరైన విధంగా నిర్వహిస్తే, ఒక చెరువు చేపల పెంపకం, సమీపంలోని పొలాలకు సాగు నీటి వనరుగా మరియు నీటి మట్టాన్ని నిల్వ చేయడంలో సహాయపడుతుంది.
ఉదాహరణకు, రాజస్థాన్లో స్థానిక ప్రజలు నిర్మించిన చెరువులు మరియు జోహడ్లు వర్షపు నీటిని సేకరిస్తాయి, దీని ద్వారా ఎడారి ప్రాంతాల్లో కూడా నీటి కొరతను తగ్గించవచ్చు.
ఇక పశ్చిమ బెంగాల్లోని ఈస్ట్ కోల్కతా వేట్లాండ్స్లో ఉన్న కాలువ నీటిపై ఆధారపడ్డ చెరువులు (వాటిని "భేరీలు" అంటారు) సహజంగానే నగరంలోని మలినజలాన్ని శుద్ధి చేస్తాయి. అదే సమయంలో, ఇవి చేపల పెంపకం మరియు జీవనోపాధికి ఆధారం అవుతాయి. ఇక్కడ వందల రకాల మొక్కలు, నలభైకి పైగా చేపల జాతులు ఉంటాయి, ఇవి పట్టణ వ్యర్థజలాన్ని తిరిగి ఉపయోగించదగిన నీటిగా మార్చడంలో సహాయపడతాయి.
చెరువులు కనుమరుగవ్వడానికి ఒక్క కారణం లేదు. ఇది నిర్లక్ష్యం, దురాశ, మరియు మారుతున్న ప్రాధాన్యతల ఫలితం.
పట్టణీకరణ ఇది యొక్క ప్రధాన కారణం. జనాభా పెరగడంతో మరియు నగరాలు విస్తరించడంతో ఖాళీ భూములు మరియు జలాశయాలు మొదటగా మాయమయ్యాయి. ఇండియన్ ఇన్స్టిట్యూట్ ఆఫ్ సైన్స్ (IISc) చేసిన అధ్యయనం ప్రకారం, 1960లలో బెంగళూరులో 260కి పైగా సరస్సులు ఉండగా, 2010 నాటికి అవి 80కంటే తక్కువగా మిగిలిపోయాయి. చాలా చెరువులను రియల్ ఎస్టేట్ ఆక్రమించుకుంది లేదా చెత్తను పారబోసే ప్రదేశాలుగా మార్చేశారు. గ్రామాల పక్కనున్న చెరువులు ఇప్పుడు రహదారులు, భవనాల కింద దాగిపోయాయి.
మిగిలిన చెరువులు కూడా మలినజలం, ఘన వ్యర్థాలు, రసాయన ఎరువుల ప్రవాహం వలన విషపూరితమైపోయాయి. ఉదాహరణకు, బెంగళూరులోని వర్తూర్ మరియు బెలందూరు సరస్సులు తరచూ నురుగు విడుదల చేసి, మీథేన్ వాయువుల కారణంగా మంటలు అంటుకుంటాయి.
పంజాబ్లో వ్యవసాయ రసాయనాలు, కీటకనాశకాల ప్రవాహం వల్ల అనేక గ్రామాల చెరువులు విషపూరితమైపోయాయి — చేపలు చనిపోతున్నాయి, పశువులు ఆ నీటిని తాగడం మానేశాయి.
అస్సాం, కేరళ వంటి రాష్ట్రాలలో అనేక చెరువులు జలకుమ్మి (Eichhornia crassipes) మరియు సాల్వినియా మోలెస్టా (Salvinia molesta) వంటి విదేశీ మొక్కలతో పూర్తిగా కప్పబడ్డాయి. ఇవి అసలు దక్షిణ అమెరికా నుండి వచ్చినవి, ఇప్పుడు భారతదేశపు తీయని నీటి వనరులను వేగంగా ఆక్రమిస్తున్నాయి.
మునుపు చెరువుల సంరక్షణ ప్రజలందరూ కలసి చేసేవారు. తమిళనాడులో "కుడిమరామతు", మహారాష్ట్రలో "ఫడ్" సాగు వ్యవస్థలలో ప్రజలు చెరువుల శుభ్రపరచడం, మరమ్మత్తులు చేయడం వంటి పనుల్లో పాలుపంచుకునేవారు. కానీ మోటార్ పంపులు, పైపులు వంటి ఆధునిక పరికరాలు వచ్చిన తర్వాత, ప్రజలు చెరువులపై ఆధారపడడం తగ్గించారు, ఫలితంగా సామూహిక బాధ్యత నశించింది.
ప్రభుత్వ పథకాలు ఉన్నప్పటికీ అవి తగినంత కాదు. చాలా పథకాలు పెద్ద జలాశయాలపై మాత్రమే దృష్టి పెడతాయి, చిన్న చెరువులు విస్మరించబడతాయి.
వెట్లాండ్స్ (సంరక్షణ మరియు నిర్వహణ) నిబంధనలు, 2017 ప్రకారం 2.25 హెక్టార్లకు పైబడిన జలాశయాలకే రక్షణ ఉంది — దీని వల్ల వేలాది చిన్న చెరువులు రక్షణకు బయటపడ్డాయి.
చాలా చెరువులు “రెవెన్యూ ల్యాండ్”గా నమోదవడంతో అవి నీటి పారుదల లేదా పంచాయతీ శాఖల కంటే రెవెన్యూ శాఖ ఆధీనంలో ఉంటాయి. చెరువు ఎండిపోతే లేదా నీరు కనపడకపోతే, అధికారులు లేదా వ్యక్తులు దానిని “ఖాళీ ప్రభుత్వ భూమి”గా పరిగణించి ఇతర ఉపయోగాలకు మార్చేస్తారు.
అస్థిర వర్షపాతం మరియు పెరుగుతున్న ఉష్ణోగ్రతలు చెరువులకు ప్రమాదాన్ని పెంచాయి. దీర్ఘకాల వర్షాభావం వల్ల చెరువులు త్వరగా ఎండిపోతాయి, అలాగే ఆకస్మిక భారీ వర్షాల వల్ల గట్టులు చెరిగిపోతాయి.
వెట్లాండ్స్ నియమాలు 2017 చిన్న చెరువులకు రక్షణ ఇవ్వవు — దాంతో సుమారు 80% చెరువులు దాని పరిధి బయట ఉన్నాయి.
మൈനర్ ఇరిగేషన్ సెన్సస్ (2017–18) ప్రకారం, దేశంలో సుమారు 25 లక్షల జలాశయాలు ఉన్నాయ్, వాటిలో 30% “ఉపయోగంలో లేవు.” చాలా చెరువులు ప్రైవేట్ లేదా రెవెన్యూ భూములుగా నమోదయ్యాయి, దీనివల్ల ఆక్రమణలు సులభమవుతున్నాయి.
మిషన్ కాకతియా (ఆంధ్రప్రదేశ్), అమృత్ సరోవర్ మిషన్ (2022), జల్ శక్తి అభియాన్ వంటి కార్యక్రమాలు చెరువుల పునరుద్ధరణపై దృష్టి పెడతాయి, కానీ వాటి దృష్టి ఎక్కువగా నిర్మాణం, అందం పెంపుపైనే ఉంటుంది. కాలుష్య నియంత్రణ, జీవ వైవిధ్యం లేదా ప్రజల భాగస్వామ్యంపై తక్కువ దృష్టి ఉంటుంది.
చెరువుల పునరుద్ధరణ కేవలం శుభ్రపరిచే కార్యక్రమాలతో సాధ్యంకాదు. దీని కోసం పర్యావరణ అవగాహన, నిరంతర సంరక్షణ అవసరం.
మొదటి అడుగు: ప్రతి చెరువును గుర్తించడం, మ్యాపింగ్ చేయడం, జియో-ట్యాగింగ్ చేయడం అవసరం. చాలా చెరువులు ఎండిపోలేదు, కానీ అవి ప్రభుత్వ రికార్డులనుండి అదృశ్యమయ్యాయి. ప్రతి రాష్ట్రం చెరువులు, ట్యాంకులు, వేట్లాండ్స్ యొక్క సమగ్ర జియో-ట్యాగ్డ్ జాబితాను రూపొందించాలి.
ఉదాహరణకు, ఆంధ్రప్రదేశ్లో మిషన్ కాకతియా (2015) ద్వారా 46,000 కంటే ఎక్కువ జలాశయాల మ్యాపింగ్ చేయబడింది, దీని వల్ల ప్రాధాన్యత క్రమం నిర్ణయించడం సులభమైంది.
గుజరాత్లో “సుజలాం సుఫలాం జల్ అభియాన్” ద్వారా ఉపగ్రహ మ్యాపింగ్ సాయంతో ఆక్రమించబడిన చెరువులను గుర్తించి పెద్ద స్థాయిలో శుభ్రపరిచే కార్యక్రమం చేపట్టబడింది.
రెండవ అడుగు: వర్షపు నీరు వచ్చే ప్రవాహ మార్గాలు, క్యాచ్మెంట్ ప్రాంతాలను రక్షించాలి. అవి లేకుండా కేవలం చెరువును తవ్వడం లేదా శుభ్రపరచడం వృథా.
కాలుష్యాన్ని మూలంలోనే ఆపాలి. చాలా పట్టణాల్లో గృహ మలినజలం నేరుగా చెరువుల్లోకి చేరుతుంది, దీని వల్ల అవి దుర్వాసనతో నిండిన గుంటలుగా మారతాయి. దీనికి చవకైన, సమర్థవంతమైన పరిష్కారం — “రీడ్-బెడ్ వెట్లాండ్స్”. ఇందులో సరకండలు, కేనా లిల్లీ వంటి మొక్కల మధ్య మలినజలం నెమ్మదిగా ప్రవహించి మొక్కల వేర్లు సహజసిద్ధంగా నీటిని శుద్ధి చేస్తాయి.
చెన్నైలోని పెరుంగుడి, శోలింగనల్లూర్ ప్రాంతాల్లో పౌర సంఘాలు ఇలాంటి రీడ్-బెడ్లను నిర్మించాయి. కొన్ని నెలల్లోనే చెరువుల నీరు అంత శుభ్రం అయింది కాబట్టి మళ్లీ చేపలు, పక్షులు తిరిగి వచ్చాయి.
మూడవ అడుగు: ప్రజల భాగస్వామ్యాన్ని తిరిగి స్థాపించాలి. ఒడిశా, రాజస్థాన్ రాష్ట్రాల గ్రామాలు చూపించాయి — మనరేగా కింద మరమ్మత్తులు, చేపల పెంపకం లేదా శుభ్రపరిచే కార్యక్రమాలు ప్రజలే కలసి చేస్తే చెరువులు దీర్ఘకాలం నిలబడతాయి.
చెరువుల పునరుద్ధరణ అనేది నిర్మాణ ప్రాజెక్టు కాదు — ఇది ఒక పర్యావరణ పునరుజ్జీవనం. చెరువులను జీవ వ్యవస్థలుగా చూడాలి, ప్రాజెక్ట్ సైట్లుగా కాదు.
భారతదేశ చెరువుల పతనం నిర్లక్ష్యం ఫలితం — ప్రజలు చెరువులపై ఆధారపడటం మానేసినప్పుడు, వాటి సంరక్షణ కూడా మానేశారు.
నేడు అనేక చెరువులు కలుపు మొక్కలు, చెత్తతో కప్పబడి ఉన్నాయి. వేసవిలో అవి ఎండిపోయిన మైదానాలుగా మారి పిల్లలు క్రికెట్ ఆడే ప్రదేశాలుగా మారాయి.
అయినా ఆశ మిగిలే ఉంది. రాజస్థాన్, ఒడిశా, తమిళనాడు, హర్యాణా రాష్ట్రాల ప్రజలు నిరూపించారు — చెరువులు మళ్లీ సజీవమవుతాయి, అవసరమయ్యేది సహనం, సహకారం, నిరంతర కృషి మాత్రమే.
చెరువుల పునరుద్ధరణకు పెద్ద బడ్జెట్, కొత్త సాంకేతికత అవసరం లేదు — బలమైన సంకల్పమే చాలును.
ప్రతి పునరుజ్జీవిత చెరువు మన నీటి భద్రతకు, పర్యావరణ సమతౌల్యానికి తోడ్పడుతుంది. ఇది కేవలం నీటి సంరక్షణ కాదు, మనిషి మరియు ప్రకృతికి మధ్య ఉన్న బంధాన్ని తిరిగి నెలకొల్పే ప్రయత్నం.
ಕೆರೆಗಳು ಭಾರತದ ದೈನಂದಿನ ಜೀವನದ ಒಂದು ಅವಿಭಾಜ್ಯ ಭಾಗವಾಗಿದ್ದವು. ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಹಳ್ಳಿಯಲ್ಲಿಯೂ ಅನೇಕ ಕೆರೆಗಳು ಇವೆಯುತ್ತಿದ್ದುವು. ಅವುಗಳನ್ನು ಸಮುದಾಯಗಳು ಸಂಯುಕ್ತವಾಗಿ ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿದ್ದವು — ನೀರಾವರಿ, ಕುಡಿಯುವ ನೀರು, ಸ್ನಾನ, ಜಾನುವಾರುಗಳಿಗೆ ನೀರು ಹಾಗೂ ಧಾರ್ಮಿಕ ವಿಧಿವಿಧಾನಗಳಿಗಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.
ಇಂದು, ಈ ಕೆರೆಗಳಲ್ಲಿ ಅನೇಕವು ನಾಶವಾಗುತ್ತಿವೆ. ಕೆಲವು ಒಣಗಿದ ಕುಳಿಗಳಾಗಿ ಮಾರ್ಪಟ್ಟಿವೆ, ಕೆಲವೆಡೆ ಅವು ಕಸದ ಗುಡ್ಡಗಳಿಂದ ತುಂಬಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ, ಅಥವಾ ಹೊಸ ಕಟ್ಟಡಗಳು ಮತ್ತು ರಸ್ತೆಗಳಡಿ ಹೂಳಲ್ಪಟ್ಟಿವೆ. ನೀರು ಉಳಿದಿರುವ ಕೆರೆಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಹ, ಅದು ಬಹುಶಃ ನಿಂತುಹೋಗಿದೆ — ಜೀವವಿಲ್ಲದ, ದುರ್ವಾಸನೆಯುಳ್ಳ, ಪೋಷಕಾಂಶಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದ ನೀರಿನ ಹಳ್ಳಗಳಾಗಿ ಮಾರ್ಪಟ್ಟಿವೆ.
ನಗರೀಕರಣ ಮತ್ತು ಭೂಮಿಯ ಮೇಲಿನ ಒತ್ತಡವು ಈ ಬದಲಾವಣೆಯ ಪ್ರಮುಖ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ. ಹಿಂದಿನ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ, ಕೆರೆಗಳು ಮಳೆನೀರನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿ, ನೆಲದಡಿಯ ನೀರಿನ ಮಟ್ಟವನ್ನು ಕಾಪಾಡುತ್ತಿದ್ದು, ಸಮೀಪದ ಬಾವಿಗಳು ಮತ್ತು ಕೃಷಿ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಗೆ ಜೀವಧಾರೆಯಾಗಿದ್ದವು. ಆದರೆ ಈಗ ಅವುಗಳ ಸ್ಥಳವನ್ನು ಅಪಾರ್ಟ್ಮೆಂಟ್ಗಳು, ವಾಣಿಜ್ಯ ಸಂಕೀರ್ಣಗಳು ಮತ್ತು ರಸ್ತೆಗಳು ಪಡೆದಿವೆ.
ಕೆರೆಗಳ ನಾಶದಿಂದ ಸ್ಥಳೀಯ ಪರಿಸರದ ಮೇಲೆ ದೊಡ್ಡ ಪರಿಣಾಮ ಉಂಟಾಗಿದೆ. ಪಕ್ಷಿಗಳು, ಮೀನುಗಳು ಮತ್ತು ಇತರೆ ಜಲಚರ ಜೀವಿಗಳು ತಮ್ಮ ವಾಸಸ್ಥಳವನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿವೆ. ನೆಲದಡಿಯ ನೀರಿನ ಮಟ್ಟ ಕಡಿಮೆಯಾಗಿದ್ದು, ಹಳ್ಳಿಗಳು ಮತ್ತು ಪಟ್ಟಣಗಳು ನೀರಿನ ಕೊರತೆಯನ್ನು ಎದುರಿಸುತ್ತಿವೆ.
ಇದರಿಂದಾಗಿ ಕೆಲವು ಸ್ಥಳೀಯ ಸಮುದಾಯಗಳು ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಕೆರೆಗಳನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸಲು ಮುಂದಾಗಿವೆ. ಸ್ವಚ್ಛಗೊಳಿಸುವಿಕೆ, ಮಳೆನೀರಿನ ಸಂಗ್ರಹಣೆ, ಸ್ಥಳೀಯ ಸಸ್ಯಗಳ ನೆಡುವಿಕೆ ಮುಂತಾದ ಕ್ರಮಗಳ ಮೂಲಕ ಅವುಗಳು ಪರಿಸರ ಸಮತೋಲನವನ್ನು ಪುನಃ ಸ್ಥಾಪಿಸಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸುತ್ತಿವೆ.
ಕೆರೆಗಳನ್ನು ಪುನಃ ಜೀವಂತಗೊಳಿಸುವುದು ಕೇವಲ ಹಳೆಯ ಪರಂಪರೆಯನ್ನು ಉಳಿಸುವುದಲ್ಲ, ಅದು ಭಾರತದ ಭವಿಷ್ಯಕ್ಕಾಗಿ ಅತ್ಯವಶ್ಯಕವಾಗಿದೆ. ಕೆರೆಗಳು ನಮ್ಮ ಹಳ್ಳಿಗಳ ಹೃದಯವಾಗಿದ್ದವು — ಮತ್ತು ಅವುಗಳ ಪುನರುಜ್ಜೀವನವು ನಮ್ಮ ನಾಡಿನ ಹಸಿರು ಭವಿಷ್ಯಕ್ಕೆ ಬುನಾದಿಯಾಗಲಿದೆ.
Meghna is a highly motivated and experienced freelance content creator with a Master's degree in History and ongoing studies in International Relations from Amity University, Noida. Her commitment lies in making valuable contributions to discussions surrounding climate change and other challenging social concerns. With a strong background in research and writing, Meghna is adept at conducting research, synthesizing information, and creating compelling content that informs, educates, and engages her readers. She has contributed to several academic journals in the past, and her writing reflects a deep understanding of complex social problems and their potential solutions. Meghna's expertise in writing and research, combined with her strong work ethic and attention to detail, make her an asset to any organization or individual looking to create high-quality content that resonates with their target audience. In summary, Meghna is a talented and committed freelance content creator who bring
A CSR Initiative of
Designed and Executed by
Implemented by
Technology is a useful servant, but a dangerous master, it was rightly said. Electronic devices have grown into an inevitable part of our daily lives.
Leave A Comment