A new and alarming form of air pollution is emerging across India’s urban centers — invisible to the naked eye but potentially dangerous to every breath we take. Recent scientific findings reveal that microscopic plastic particles, known as inhalable microplastics (iMPs), are now part of the air we breathe. This new contaminant adds a disturbing layer to India’s already critical air-quality crisis.
Researchers from leading Indian institutes conducted air-sampling studies in cities such as Kolkata, Delhi, Mumbai, and Chennai. Their analysis found an average of 8.8 micrograms of plastic particles in every cubic metre of city air. The highest concentrations were recorded in Kolkata and Delhi, exceeding 13–14 µg/m³, while Chennai showed relatively lower levels at around 4 µg/m³. Although these amounts may sound small, they represent a vast number of microscopic plastic fragments suspended in the air, constantly entering human respiratory systems.
For years, India’s air pollution discourse has been dominated by particulate matter — PM2.5 and PM10 — arising from combustion and dust. However, this new research highlights that synthetic polymer dust should also be recognized as a serious pollutant. Unlike natural particles, microplastics can carry toxic chemicals and harmful microbes on their surfaces, acting as tiny vehicles that deliver poisons and pathogens deep into the lungs.
Sources and Spread
Chemical analysis revealed that polyester was the most common plastic type detected in the samples. This polymer, widely used in synthetic fabrics, sheds microscopic fibers through clothing wear and washing. Other common polymers included polyethylene from packaging waste and styrene-butadiene rubber from vehicle tires. Together, these sources indicate that daily activities — from wearing synthetic clothes to driving cars and handling plastic packaging — are contributing to microplastic contamination in the air.
City-specific patterns also emerged. In Chennai, plastic-recycling hubs and textile units were major contributors, while Delhi and Kolkata faced higher emissions from waste-handling areas and congested traffic. The study estimated that an individual spending eight hours in a busy marketplace could inhale around 190 plastic fragments in Chennai, 300 in Delhi, and nearly 370 in Kolkata.
Airborne microplastic levels were found to peak after the monsoon and during winter, when reduced air circulation traps pollutants near the ground. Indoor exposure was also significant, as synthetic furnishings, carpets, and clothing release fibers into enclosed spaces, compounding overall exposure.
Health Implications
The health impact of inhaling microplastics is deeply concerning. These microscopic particles can penetrate deep into the respiratory system, carrying with them toxic substances such as lead, chromium, and phthalates — chemicals known to interfere with hormones and cause respiratory irritation. Once inhaled, they can lodge in lung tissue, potentially leading to inflammation, oxidative stress, and other long-term complications.
Even more alarming, scientists found that many of these plastic particles hosted microbes, including fungi and bacteria like Aspergillus fumigatus, a known respiratory pathogen. The uneven surfaces of microplastic fragments provide an ideal habitat for microorganisms, effectively turning each particle into a carrier of infectious agents. When inhaled, these particles can transport pathogens directly into the lower regions of the lungs.
Computational analysis of contaminants attached to these particles revealed the presence of several hazardous chemicals associated with at least 70 diseases — including cancers, endocrine disorders, respiratory ailments, and gastrointestinal problems. These findings underscore that microplastic inhalation is not just an environmental issue but a public health threat.
The Way Forward
Despite these alarming discoveries, there are currently no air-quality standards in India or globally for regulating airborne microplastics. Monitoring systems are still at an early stage, and the health impacts are not yet fully understood. Scientists warn that ignoring this emerging threat could undermine years of progress in combating conventional air pollution.
To address this challenge, several key actions are needed. First, plastic waste management systems must be strengthened to prevent open-air fragmentation of discarded plastics. Second, policies should promote sustainable textiles and discourage the overuse of synthetic fabrics that shed microfibers. Vehicle design and road maintenance should also be improved to reduce tire and brake dust emissions, another major source of airborne plastic particles.
Urban planning can play a crucial role too. Expanding green spaces, improving ventilation corridors, and enforcing stricter waste-handling regulations can help reduce plastic dust accumulation in densely populated areas. Moreover, continued research is essential to establish exposure thresholds, conduct health studies, and develop new technologies for air filtration and monitoring.
Public awareness will be critical in this effort. Reducing personal reliance on synthetic materials, choosing natural fibers, and supporting proper recycling can collectively help reduce the microplastic load in the environment. Citizens must recognize that plastic pollution is no longer confined to oceans and soil — it has infiltrated the very air we breathe.
India’s success in combating air pollution will depend on how quickly it adapts to this new reality. Microplastics represent an invisible, yet pervasive, frontier of pollution that calls for urgent scientific attention, regulatory innovation, and behavioral change. The fight for clean air now extends beyond smoke and dust — it includes the unseen threads of plastic swirling through every breath.
भारत के शहरी इलाकों में अब एक नया और चिंताजनक प्रकार का वायु प्रदूषण सामने आ रहा है — जो आंखों से दिखाई नहीं देता, लेकिन हर सांस के साथ हमारे शरीर में प्रवेश कर रहा है। हाल ही में वैज्ञानिकों ने पाया है कि हवा में सूक्ष्म प्लास्टिक कण, जिन्हें इनहेलबल माइक्रोप्लास्टिक्स (iMPs) कहा जाता है, मौजूद हैं। यह नई खोज भारत की पहले से ही गंभीर वायु गुणवत्ता संकट में एक और खतरनाक परत जोड़ती है।
भारतीय शोधकर्ताओं ने कोलकाता, दिल्ली, मुंबई और चेन्नई जैसे शहरों में हवा के नमूने एकत्र किए। अध्ययन में पाया गया कि प्रत्येक घन मीटर हवा में औसतन 8.8 माइक्रोग्राम प्लास्टिक कण मौजूद हैं। कोलकाता और दिल्ली में यह स्तर सबसे अधिक — 13 से 14 µg/m³ — पाया गया, जबकि चेन्नई में यह लगभग 4 µg/m³ रहा। यह मात्रा भले ही मामूली लगे, लेकिन इसका मतलब है कि हवा में असंख्य सूक्ष्म प्लास्टिक कण तैर रहे हैं, जो हमारी सांसों के साथ लगातार शरीर में प्रवेश कर रहे हैं।
कई वर्षों से भारत में वायु प्रदूषण पर चर्चा मुख्यतः PM2.5 और PM10 जैसे कणों तक सीमित रही है, जो धूल और दहन से उत्पन्न होते हैं। लेकिन यह नया शोध दिखाता है कि अब सिंथेटिक पॉलिमर धूल को भी एक गंभीर प्रदूषक के रूप में मान्यता देनी होगी। प्राकृतिक धूल के विपरीत, माइक्रोप्लास्टिक कणों की सतह पर जहरीले रसायन और हानिकारक सूक्ष्मजीव चिपके रहते हैं, जो फेफड़ों के भीतर तक जाकर नुकसान पहुंचा सकते हैं।
अध्ययन में पाया गया कि हवा में मौजूद प्लास्टिक कणों में पॉलिएस्टर सबसे प्रमुख प्रकार था। यह वही पदार्थ है जो सिंथेटिक कपड़ों में प्रयोग होता है और पहनने या धोने के दौरान सूक्ष्म रेशे छोड़ता है। इसके अलावा पॉलीथीन (पैकेजिंग से) और स्टाइरीन-ब्यूटाडीन रबर (टायर और फुटवियर से) भी बड़ी मात्रा में पाए गए। इसका अर्थ है कि हमारी रोजमर्रा की गतिविधियाँ — जैसे कपड़े पहनना, वाहन चलाना और प्लास्टिक पैकेजिंग का उपयोग — सीधे इस प्रदूषण में योगदान दे रही हैं।
चेन्नई में प्लास्टिक रीसाइक्लिंग हब और वस्त्र उद्योग प्रमुख स्रोत पाए गए, जबकि दिल्ली और कोलकाता में कचरा प्रबंधन स्थलों और भारी यातायात वाले क्षेत्रों से प्रदूषण अधिक था। अनुमान लगाया गया कि कोई व्यक्ति यदि किसी व्यस्त बाजार क्षेत्र में आठ घंटे बिताए, तो वह लगभग 190 प्लास्टिक कण (चेन्नई में), 300 (दिल्ली में) या 370 (कोलकाता में) तक सांस के साथ अंदर ले सकता है।
मानसून के बाद और सर्दियों के दौरान हवा में माइक्रोप्लास्टिक की मात्रा सबसे अधिक पाई गई, जब वायु का प्रवाह कम हो जाता है। घरों के भीतर भी जोखिम अधिक पाया गया, क्योंकि सिंथेटिक कपड़े, फर्नीचर और कालीन लगातार सूक्ष्म रेशे छोड़ते हैं।
माइक्रोप्लास्टिक के सांस के जरिए शरीर में जाने से गंभीर स्वास्थ्य जोखिम उत्पन्न हो सकते हैं। ये कण फेफड़ों की गहराई तक पहुंच सकते हैं और इनके साथ जहरीले पदार्थ जैसे सीसा, क्रोमियम और फ्थेलेट्स भी शरीर में प्रवेश कर सकते हैं। ये रसायन हार्मोनल असंतुलन, सांस की तकलीफ और दीर्घकालिक सूजन जैसी समस्याओं को जन्म दे सकते हैं।
शोधकर्ताओं ने यह भी पाया कि कई माइक्रोप्लास्टिक कणों की सतह पर Aspergillus fumigatus जैसे फफूंद और बैक्टीरिया मौजूद थे। इन कणों की असमान सतह सूक्ष्मजीवों के लिए आदर्श आश्रय प्रदान करती है, जिससे ये कण संक्रमण फैलाने वाले वाहक बन जाते हैं। जब इन्हें सांस के साथ अंदर लिया जाता है, तो ये फेफड़ों के निचले हिस्सों तक पहुंचकर संक्रमण फैला सकते हैं।
रासायनिक विश्लेषण में इन कणों पर 28 ऐसे हानिकारक रसायन पाए गए जो 70 से अधिक बीमारियों — जैसे कैंसर, हार्मोनल विकार, सांस की बीमारियां और पाचन तंत्र की समस्याओं — से जुड़े हैं। इससे यह स्पष्ट होता है कि माइक्रोप्लास्टिक प्रदूषण केवल पर्यावरणीय खतरा नहीं, बल्कि एक गंभीर सार्वजनिक स्वास्थ्य चुनौती है।
चिंताजनक बात यह है कि फिलहाल न तो भारत में और न ही विश्व स्तर पर हवा में मौजूद माइक्रोप्लास्टिक्स के लिए कोई मानक या नियमन तय है। निगरानी व्यवस्था अभी प्रारंभिक अवस्था में है और इनके स्वास्थ्य प्रभावों पर शोध सीमित है। वैज्ञानिकों ने चेतावनी दी है कि यदि इसे नजरअंदाज किया गया तो पारंपरिक वायु प्रदूषण नियंत्रण के प्रयास भी अधूरे रह जाएंगे।
इस खतरे से निपटने के लिए कुछ ठोस कदम जरूरी हैं —
प्लास्टिक कचरा प्रबंधन और रीसाइक्लिंग प्रणालियों को मजबूत किया जाए ताकि खुले में प्लास्टिक कणों का बिखराव कम हो।
सिंथेटिक वस्त्रों के अत्यधिक उपयोग को सीमित किया जाए और प्राकृतिक रेशों को बढ़ावा दिया जाए।
वाहन टायरों और सड़कों की गुणवत्ता सुधारी जाए ताकि घर्षण से प्लास्टिक धूल का उत्सर्जन कम हो।
शहरों में हरित क्षेत्रों और वेंटिलेशन कॉरिडोर बढ़ाए जाएं ताकि प्रदूषक हवा में ठहर न सकें।
दीर्घकालिक स्वास्थ्य अध्ययन और निगरानी नेटवर्क विकसित किए जाएं ताकि माइक्रोप्लास्टिक के प्रभावों को बेहतर समझा जा सके।
जनजागरूकता भी इस दिशा में अत्यंत महत्वपूर्ण है। सिंथेटिक कपड़ों के बजाय प्राकृतिक विकल्पों का उपयोग, प्लास्टिक की खपत को सीमित करना और सही तरीके से कचरे का निपटान — ये छोटे कदम बड़े बदलाव ला सकते हैं।
भारत के लिए स्वच्छ हवा की लड़ाई अब सिर्फ धूल और धुएं तक सीमित नहीं है। हवा में मौजूद अदृश्य प्लास्टिक रेशे इस संघर्ष का नया मोर्चा हैं। यदि देश को स्वच्छ और सुरक्षित वायु प्राप्त करनी है, तो इस नई चुनौती को गंभीरता से स्वीकार करना होगा।
भारतातील शहरी भागांमध्ये आता वायुप्रदूषणाचा एक नवीन आणि चिंताजनक प्रकार उदयास येत आहे — जो डोळ्यांना दिसत नाही, पण प्रत्येक श्वासासोबत शरीरात प्रवेश करत आहे. अलीकडील वैज्ञानिक संशोधनातून उघड झाले आहे की हवेत सूक्ष्म प्लास्टिक कण, म्हणजेच इनहेलबल मायक्रोप्लास्टिक्स (iMPs), मोठ्या प्रमाणात उपस्थित आहेत. ही नवी माहिती भारतातील आधीच गंभीर वायुगुणवत्तेच्या संकटात एक धोकादायक पातळी जोडते.
भारतीय संशोधकांनी कोलकाता, दिल्ली, मुंबई आणि चेन्नई अशा प्रमुख शहरांमधून हवेमधील नमुने घेतले. त्यांच्या अभ्यासात असे आढळले की प्रत्येक घन मीटर हवेमध्ये सरासरी 8.8 मायक्रोग्रॅम प्लास्टिक कण आहेत. कोलकाता आणि दिल्ली येथे हे प्रमाण सर्वाधिक — 13 ते 14 µg/m³ — इतके होते, तर चेन्नईत तुलनेने कमी, सुमारे 4 µg/m³ इतके आढळले. हे प्रमाण लहान वाटले तरी, प्रत्यक्षात याचा अर्थ असा की हवेत लाखो सूक्ष्म प्लास्टिक कण सतत तरंगत आहेत आणि आपण ते दररोज श्वासातून शरीरात घेत आहोत.
गेल्या काही वर्षांत भारतात वायुप्रदूषणावरील चर्चा प्रामुख्याने PM2.5 आणि PM10 या सूक्ष्म कणांपुरती मर्यादित होती. पण या नवीन संशोधनानुसार सिंथेटिक पॉलिमर धूळ देखील एक गंभीर प्रदूषक आहे. नैसर्गिक धुळीच्या तुलनेत मायक्रोप्लास्टिक कणांच्या पृष्ठभागावर विषारी रसायने आणि सूक्ष्मजीव चिकटलेले असतात, जे फुफ्फुसांच्या आत खोलवर जाऊन आरोग्यास हानी पोहोचवू शकतात.
अभ्यासात आढळले की हवेत सर्वाधिक प्रमाणात असलेला प्लास्टिक प्रकार म्हणजे पॉलिएस्टर — जो सिंथेटिक कपड्यांमध्ये वापरला जातो आणि वापर किंवा धुण्याच्या वेळी सूक्ष्म तंतू सोडतो. त्यानंतर पॉलीथिलीन (पॅकेजिंग कचऱ्यातून) आणि स्टायरीन-ब्युटाडीन रबर (टायर व पादत्राण्यांमधून) हे कण आढळले. यावरून स्पष्ट होते की आपल्या दैनंदिन कृती — सिंथेटिक कपडे वापरणे, वाहने चालवणे, प्लास्टिक पॅकेजिंग वापरणे — थेट या प्रदूषणात भर घालत आहेत.
चेन्नईत प्लास्टिक पुनर्वापर केंद्रे आणि वस्त्रोद्योग हे प्रमुख स्रोत म्हणून ओळखले गेले, तर दिल्ली आणि कोलकात्यात कचरा व्यवस्थापन क्षेत्रे आणि वाहनवाहतूक ही मुख्य कारणे ठरली. अभ्यासानुसार, एखादा व्यक्ती जर एखाद्या गजबजलेल्या बाजारात आठ तास घालवत असेल, तर तो चेन्नईत सुमारे 190, दिल्लीत 300 आणि कोलकात्यात सुमारे 370 प्लास्टिक कण श्वासातून घेतो.
मान्सूननंतर आणि हिवाळ्यात या कणांचे प्रमाण सर्वाधिक आढळले, कारण त्या काळात हवेत फिरणारी वारे मंदावतात. घरातील प्रदूषणही महत्त्वाचे ठरले, कारण सिंथेटिक कपडे, फर्निचर आणि कार्पेट सतत सूक्ष्म तंतू सोडतात.
हवेतून शरीरात जाणारे मायक्रोप्लास्टिक कण आरोग्यास गंभीर धोका निर्माण करू शकतात. हे कण फुफ्फुसांच्या अतिशय खोल भागात जाऊ शकतात आणि त्यांच्यासोबत शिसे, क्रोमियम आणि फ्थॅलेट्स सारखी विषारी रसायने नेऊ शकतात. ही रसायने हार्मोनल असंतुलन, श्वसनाचे विकार आणि दीर्घकालीन सूज निर्माण करू शकतात.
अधिक धक्कादायक म्हणजे, वैज्ञानिकांनी या प्लास्टिक कणांच्या पृष्ठभागावर Aspergillus fumigatus सारखे जीवाणू आणि बुरशी आढळून आले. या कणांच्या खरखरीत पृष्ठभागावर सूक्ष्मजीव सहज वाढतात, ज्यामुळे ते संसर्ग वाहक बनतात. हे कण श्वासाद्वारे शरीरात गेल्यावर फुफ्फुसांच्या खालच्या भागात पोहोचून संसर्ग निर्माण करू शकतात.
रासायनिक विश्लेषणात या कणांवर 28 हानिकारक रसायने आढळली, जी 70 पेक्षा अधिक आजारांशी संबंधित आहेत — जसे की कर्करोग, हार्मोनल विकार, श्वसनाचे आजार आणि पचनतंत्राचे त्रास. त्यामुळे मायक्रोप्लास्टिक प्रदूषण केवळ पर्यावरणीय समस्या नसून सार्वजनिक आरोग्याची गंभीर आव्हान बनली आहे.
सध्या भारतात किंवा जगात कुठेही हवेत असलेल्या मायक्रोप्लास्टिक्ससाठी कोणतेही मानक किंवा नियम नाहीत. निरीक्षण प्रणाली सुरुवातीच्या टप्प्यात आहे आणि त्यांच्या आरोग्यावरील परिणामांचा सखोल अभ्यास अद्याप बाकी आहे. वैज्ञानिकांचा इशारा आहे की या समस्येकडे दुर्लक्ष केल्यास पारंपरिक वायुप्रदूषण नियंत्रणाचे प्रयत्न अपुरे ठरतील.
या नव्या धोक्याशी लढण्यासाठी काही उपाय आवश्यक आहेत —
प्लास्टिक कचरा व्यवस्थापन आणि पुनर्वापर प्रणाली मजबूत करावी, जेणेकरून हवेत प्लास्टिक कणांचे तुकडे उडू नयेत.
सिंथेटिक वस्त्रांच्या अतिवापरावर नियंत्रण आणून नैसर्गिक तंतूंचा प्रसार करावा.
वाहन टायर आणि रस्त्यांच्या गुणवत्तेत सुधारणा करून घर्षणामुळे निर्माण होणारी प्लास्टिक धूळ कमी करावी.
शहरांमध्ये हिरवळीचे क्षेत्र वाढवून आणि वायुवीजन मार्ग तयार करून हवेत प्रदूषक साचू नयेत याची काळजी घ्यावी.
दीर्घकालीन आरोग्य संशोधन आणि निरीक्षण नेटवर्क निर्माण करावे.
जनजागृतीही तितकीच आवश्यक आहे. सिंथेटिक कपड्यांऐवजी नैसर्गिक पर्याय निवडणे, प्लास्टिकचा वापर कमी करणे आणि योग्य पद्धतीने कचरा व्यवस्थापन करणे — हे छोटे निर्णय मोठे बदल घडवू शकतात.
भारताची स्वच्छ हवा मिळवण्याची लढाई आता फक्त धूर आणि धुळीपुरती मर्यादित नाही. हवेत फिरणारे हे अदृश्य प्लास्टिक तंतू या संघर्षाचे नवे रूप आहेत. स्वच्छ आणि सुरक्षित श्वासासाठी या नव्या धोक्याची जाणीव आणि त्यावर तत्काळ कृती करणे अत्यावश्यक आहे.
ભારત હવે વાયુ પ્રદૂષણના એક નવા અને અદૃશ્ય જોખમનો સામનો કરી રહ્યું છે — માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સ. જે પહેલાથી જ સમુદ્ર અને જમીનમાં જોવા મળતા હતા, હવે હવામાં પણ ફેલાયા છે. વૈજ્ઞાનિકો ચેતવણી આપે છે કે આપણા દરેક શ્વાસ સાથે નાના પ્લાસ્ટિકના કણો આપણા ફેફસાંમાં પ્રવેશી રહ્યા છે, જે આરોગ્ય માટે ગંભીર જોખમ ઉભું કરે છે.
માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સ એવા નાના પ્લાસ્ટિકના કણો છે જે 5 મિલીમીટર કરતાં નાના હોય છે. તેઓ મોટા પ્લાસ્ટિક કચરાના વિઘટનથી, કપડાંમાંથી નિકળેલા ફાઇબર, ટાયર ઘસાવાથી, અને ઔદ્યોગિક ઉત્સર્જનથી ઉત્પન્ન થાય છે. એકવાર હવામાં પ્રવેશ્યા બાદ, આ કણો લાંબા અંતર સુધી મુસાફરી કરી શકે છે અને શ્વાસ દ્વારા આપણા શરીરમાં પ્રવેશી શકે છે.
તાજેતરમાં ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા કરવામાં આવેલા સંશોધન મુજબ, દિલ્હી, મુંબઈ, બેંગલુરુ અને ચેન્નઈ જેવા મહાનગરોમાં હવામાં માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સનું પ્રમાણ ચોંકાવનારું છે. સંશોધકોને 1000 લીટર હવામાં સરેરાશ 60 થી 90 માઇક્રોપ્લાસ્ટિક કણો મળ્યા છે. સૌથી વધુ પ્રમાણ નાયલોન અને પોલિએસ્ટર ફાઇબરનું છે, જે કપડાં અને ગાદલા જેવી રોજબરોજની વસ્તુઓમાંથી આવે છે.
માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સ આપણા ફેફસાંના ટીસ્યુમાં ફસાઈ શકે છે, જેના કારણે શ્વાસ લેવામાં તકલીફ, અસ્થમા, એલર્જી અને હૃદય સંબંધિત બીમારીઓ થવાની શક્યતા વધી જાય છે. કેટલાક અભ્યાસોએ દર્શાવ્યું છે કે આ કણો શરીરમાં ઇન્ફ્લેમેશન અને ઓક્સીડેટિવ સ્ટ્રેસ પણ ઊભું કરી શકે છે. લાંબા ગાળે, તે ફેફસાંના કેન્સર જેવા જોખમમાં યોગદાન આપી શકે છે.
મોટા શહેરોમાં રહેતા લોકો, ખાસ કરીને ટ્રાફિક, કાપડ ઉદ્યોગો અથવા કચરા બળતણની આસપાસ રહેનાર લોકો સૌથી વધુ જોખમમાં છે. રસ્તા પર કામ કરતા લોકો, રિક્ષા ડ્રાઈવરો અને બાળકો — જેઓ ખુલ્લા વાતાવરણમાં વધુ સમય વિતાવે છે — તેમના શરીરમાં આ કણો વધુ પ્રમાણમાં પહોંચી શકે છે.
ભારતીય પર્યાવરણ સંસ્થાનના નિષ્ણાતો કહે છે કે માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સ હવે વાયુ પ્રદૂષણના નવા તબક્કામાં પ્રવેશી ગયા છે. “જેમ આપણે PM2.5 અને PM10 માટે ચિંતિત છીએ, તેમ હવે માઇક્રોપ્લાસ્ટિક PM તરીકે પણ વિચારવાનું શરૂ કરવું પડશે,” એક સંશોધકએ જણાવ્યું. આ કણો ખૂબ નાના હોવાના કારણે સામાન્ય એર ફિલ્ટર દ્વારા અટકાવવામાં મુશ્કેલ છે.
ભારત દર વર્ષે લગભગ 3.5 મિલિયન ટન પ્લાસ્ટિક કચરો ઉત્પન્ન કરે છે, જેમાંથી મોટાભાગનો ભાગ યોગ્ય રીતે રિસાયકલ થતો નથી. રસ્તાઓ પર ફેંકાયેલો કચરો, બળતણ અથવા વિઘટનના કારણે આ કણો હવામાં પ્રવેશી જાય છે. ફેશન ઉદ્યોગ અને સિંથેટિક ફાઇબરવાળા કપડાં પણ માઇક્રોફાઇબર પ્રદૂષણમાં મોટું યોગદાન આપે છે.
પર્યાવરણ મંત્રાલય અને અનેક સંશોધન સંસ્થાઓ હવે હવામાં માઇક્રોપ્લાસ્ટિક્સ માપવાની પ્રક્રિયા શરૂ કરી રહી છે. નિષ્ણાતો સૂચવે છે કે રિસાયકલિંગ સિસ્ટમ મજબૂત કરવી, એક વખત વાપરવાના પ્લાસ્ટિક પર પ્રતિબંધ કડક રીતે અમલમાં લાવવો, અને કાપડ ઉદ્યોગમાં ટકાઉ સામગ્રીનો ઉપયોગ વધારવો જરૂરી છે.
જાહેર જનતાને પણ પોતાનું યોગદાન આપવું પડશે — જેમ કે સિંથેટિક કપડાંની જગ્યાએ કુદરતી ફાઇબર, પ્લાસ્ટિક થેલીનો ઓછો ઉપયોગ, અને યોગ્ય કચરા વિભાજન કરવું.
માઇક્રોપ્લાસ્ટિક પ્રદૂષણ એ અદૃશ્ય પરંતુ વધતું જોખમ છે. તે ફક્ત આપણા સમુદ્ર અથવા જમીનને નહીં, પરંતુ હવે આપણા શ્વાસને પણ પ્રભાવિત કરી રહ્યું છે. જો તરત પગલાં ન લેવાય, તો ભારતના શહેરોમાં “પ્લાસ્ટિક શ્વાસ” સામાન્ય વાત બની શકે છે. હવે સમય આવી ગયો છે કે આપણે વાયુ પ્રદૂષણને નવી દૃષ્ટિથી જોવાનું શરૂ કરીએ — જ્યાં સ્વચ્છ હવા એટલે ફક્ત ધૂળમુક્ત નહીં, પરંતુ પ્લાસ્ટિકમુક્ત પણ હોવી જોઈએ.
భారతదేశం ఇప్పుడు ఒక కొత్త మరియు కనబడని గాలి కాలుష్య ముప్పును ఎదుర్కొంటోంది — మైక్రోప్లాస్టిక్స్. సముద్రాలు, నదులు, నేలల్లో కనబడిన ఈ సూక్ష్మ ప్లాస్టిక్ కణాలు ఇప్పుడు గాలిలో కూడా విస్తరించాయి. శాస్త్రవేత్తలు హెచ్చరిస్తున్నారు — మనం ప్రతి శ్వాసతో ఈ ప్లాస్టిక్ కణాలను లోపలికి పీలుస్తున్నాం, ఇవి ఆరోగ్యానికి తీవ్రమైన ప్రమాదం కలిగిస్తాయి.
మైక్రోప్లాస్టిక్స్ అనేవి 5 మిల్లీమీటర్ల కంటే చిన్న ప్లాస్టిక్ కణాలు. ఇవి పెద్ద ప్లాస్టిక్ వ్యర్థాల విచ్ఛిన్నం వల్ల, దుస్తుల ఫైబర్లు, టైర్ల రాపిడి లేదా పరిశ్రమల ఉద్గారాల ద్వారా ఉత్పత్తి అవుతాయి. ఒకసారి ఇవి గాలిలోకి ప్రవేశిస్తే, చాలా దూరం ప్రయాణించి మన ఊపిరితిత్తుల్లోకి చొరబడగలవు.
తాజాగా భారత శాస్త్రవేత్తలు చేసిన అధ్యయనంలో ఢిల్లీ, ముంబై, బెంగళూరు, చెన్నై వంటి నగరాల్లో గాలిలో మైక్రోప్లాస్టిక్స్ స్థాయి ఆశ్చర్యకరంగా అధికంగా ఉందని తేలింది. ఒక్క 1000 లీటర్ల గాలిలో సగటుగా 60 నుండి 90 మైక్రోప్లాస్టిక్ కణాలు ఉన్నాయని గుర్తించారు. వీటిలో ఎక్కువ భాగం నైలాన్ మరియు పాలియెస్టర్ ఫైబర్లే — ఇవి దుస్తులు, మంచం వస్త్రాలు వంటి సాధారణ ఉత్పత్తుల నుండి వస్తాయి.
మైక్రోప్లాస్టిక్స్ మన ఊపిరితిత్తుల కణజాలంలో నిలిచిపోతాయి. దీని వల్ల శ్వాసకోశ సమస్యలు, ఆస్థమా, అలర్జీలు, హృదయ సంబంధ వ్యాధులు వచ్చే ప్రమాదం ఉంది. కొంత పరిశోధన చెబుతోంది ఈ కణాలు శరీరంలో వాపు (inflammation) మరియు ఆక్సిడేటివ్ ఒత్తిడిని (oxidative stress) కలిగిస్తాయని. దీర్ఘకాలంలో ఇవి ఊపిరితిత్తుల క్యాన్సర్ వంటి తీవ్రమైన వ్యాధులకు దారితీయవచ్చు.
పెద్ద నగరాల్లో నివసించే ప్రజలు, ముఖ్యంగా ట్రాఫిక్, వస్త్ర పరిశ్రమలు లేదా చెత్త దహనం జరిగే ప్రాంతాల్లో నివసించే వారు అత్యధిక ప్రమాదంలో ఉన్నారు. వీధుల్లో పనిచేసే ప్రజలు, ఆటో డ్రైవర్లు, పిల్లలు — వీరు ఎక్కువ సమయం బహిరంగ వాతావరణంలో గడుపుతారు కాబట్టి ఎక్కువగా ప్రభావితమవుతారు.
భారత పర్యావరణ సంస్థ నిపుణుల ప్రకారం, మైక్రోప్లాస్టిక్స్ ఇప్పుడు గాలి కాలుష్యంలోని కొత్త దశగా మారాయి. “PM2.5 మరియు PM10 లా మైక్రోప్లాస్టిక్ PM గురించీ ఆలోచించే సమయం వచ్చింది,” అని ఒక పరిశోధకుడు తెలిపారు. ఈ కణాలు చాలా చిన్నవిగా ఉండటం వల్ల సాధారణ ఎయిర్ ఫిల్టర్లతో వాటిని ఆపడం కష్టం.
భారతదేశం ప్రతి సంవత్సరం 3.5 మిలియన్ టన్నుల ప్లాస్టిక్ వ్యర్థాలు ఉత్పత్తి చేస్తుంది. వీటిలో ఎక్కువ భాగం రీసైకిల్ చేయబడదు. వీధుల్లో పడేసిన చెత్త, దహనం లేదా క్షీణత ద్వారా ఈ సూక్ష్మ కణాలు గాలిలోకి చేరుతాయి. సింథటిక్ ఫైబర్ దుస్తులు, ఫ్యాషన్ పరిశ్రమ కూడా మైక్రోఫైబర్ కాలుష్యానికి పెద్ద కారణం.
పర్యావరణ మంత్రిత్వ శాఖతో పాటు పలు పరిశోధనా సంస్థలు ఇప్పుడు గాలిలో మైక్రోప్లాస్టిక్స్ స్థాయిని కొలవడం ప్రారంభించాయి. నిపుణులు సూచిస్తున్నారు — రీసైక్లింగ్ వ్యవస్థ బలోపేతం చేయాలి, వన్టైమ్ ప్లాస్టిక్పై కఠిన నియంత్రణలు అమలు చేయాలి, వస్త్ర పరిశ్రమలో పర్యావరణ అనుకూల పదార్థాల వినియోగం పెంచాలి.
ప్రజలు కూడా తమ వంతు బాధ్యత తీసుకోవాలి — సహజ ఫైబర్ దుస్తులు ధరించడం, ప్లాస్టిక్ సంచుల వినియోగం తగ్గించడం, వ్యర్థాలను సరిగ్గా వేరు చేయడం వంటి చర్యలు తీసుకోవాలి.
మైక్రోప్లాస్టిక్ కాలుష్యం కనబడని కానీ వేగంగా పెరుగుతున్న ప్రమాదం. ఇది కేవలం మన సముద్రాలను లేదా నేలను మాత్రమే కాకుండా, ఇప్పుడు మన శ్వాసను కూడా ప్రభావితం చేస్తోంది. తక్షణ చర్యలు తీసుకోకపోతే, భారత నగరాల్లో “ప్లాస్టిక్ శ్వాస” సాధారణమైపోయే ప్రమాదం ఉంది. ఇప్పుడు మనం గాలి కాలుష్యాన్ని కొత్త కోణంలో చూడాల్సిన సమయం వచ్చింది — శుభ్రమైన గాలి అంటే కేవలం ధూళి రహిత గాలి కాదు, అది ప్లాస్టిక్ రహిత గాలి కూడా కావాలి.
ಭಾರತ ಈಗ ಹೊಸ ಮತ್ತು ಕಣ್ಣಿಗೆ ಕಾಣದ ವಾಯು ಮಾಲಿನ್ಯ ಅಪಾಯವನ್ನು ಎದುರಿಸುತ್ತಿದೆ — ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ಗಳು. ಸಮುದ್ರ, ನದಿಗಳು ಮತ್ತು ನೆಲದಲ್ಲಿ ಈಗಾಗಲೇ ಕಂಡುಬಂದಿದ್ದ ಈ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಕಣಗಳು ಈಗ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿಯೂ ಹರಡಿವೆ. ವಿಜ್ಞಾನಿಗಳು ಎಚ್ಚರಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ — ನಾವು ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಉಸಿರಿನಲ್ಲೂ ಈ ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಕಣಗಳನ್ನು ಒಳಗೆಳೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದೇವೆ, ಇದು ನಮ್ಮ ಆರೋಗ್ಯಕ್ಕೆ ಗಂಭೀರ ಅಪಾಯವನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತಿದೆ.
ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ಗಳು 5 ಮಿಲೀಮೀಟರ್ನಿಗಿಂತ ಸಣ್ಣ ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಕಣಗಳು. ದೊಡ್ಡ ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಕಸದ ಕುಸಿತದಿಂದ, ಬಟ್ಟೆಗಳಲ್ಲಿ ನಿಂದ ಬರುವ ಫೈಬರ್ಗಳಿಂದ, ಟೈರ್ಗಳ ಧರಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಧೂಳಿನಿಂದ ಮತ್ತು ಕೈಗಾರಿಕಾ ಉತ್ಸರ್ಗಗಳಿಂದ ಇವು ಹುಟ್ಟುತ್ತವೆ. ವಾತಾವರಣಕ್ಕೆ ಒಂದಾನೊಂದು ಬಾರಿ ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ ಬಳಿಕ, ಇವು ಬಹು ದೂರ ಪ್ರಯಾಣಿಸಿ, ಉಸಿರಾಟದ ಮೂಲಕ ನಮ್ಮ ಶ್ವಾಸಕೋಶಗಳಿಗೆ ನುಗ್ಗುತ್ತವೆ.
ಇತ್ತೀಚಿನ ಭಾರತೀಯ ವಿಜ್ಞಾನಿಗಳ ಅಧ್ಯಯನದ ಪ್ರಕಾರ, ದೆಹಲಿ, ಮುಂಬೈ, ಬೆಂಗಳೂರು ಮತ್ತು ಚೆನ್ನೈ ಮೊದಲಾದ ಮಹಾನಗರಗಳ ಗಾಳಿಯಲ್ಲಿ ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ಗಳ ಪ್ರಮಾಣ ಆತಂಕಕಾರಿ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿದೆ. 1000 ಲೀಟರ್ ಗಾಳಿಯಲ್ಲಿ ಸರಾಸರಿ 60 ರಿಂದ 90 ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಕಣಗಳು ಪತ್ತೆಯಾಗಿವೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಬಹುಪಾಲು ನೈಲಾನ್ ಮತ್ತು ಪಾಲಿಯೆಸ್ಟರ್ ಫೈಬರ್ಗಳು — ಬಟ್ಟೆಗಳು, ಹಾಸಿಗೆಗಳು ಮತ್ತು ಇತರೆ ದೈನಂದಿನ ಬಳಕೆಯ ವಸ್ತುಗಳಿಂದ ಬರುತ್ತವೆ.
ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ಗಳು ಶ್ವಾಸಕೋಶದ ಕಣಜಗಳಲ್ಲಿ ಸಿಲುಕಿಕೊಳ್ಳಬಹುದು. ಇದರಿಂದ ಉಸಿರಾಟದ ತೊಂದರೆ, ಅಸ್ಥಮಾ, ಅಲರ್ಜಿ ಮತ್ತು ಹೃದಯ ಸಂಬಂಧಿ ಕಾಯಿಲೆಗಳ ಸಾಧ್ಯತೆ ಹೆಚ್ಚುತ್ತದೆ. ಕೆಲವು ಅಧ್ಯಯನಗಳು ಇವು ಶರೀರದಲ್ಲಿ ಉರಿಯೂತ (inflammation) ಮತ್ತು ಆಕ್ಸಿಡೇಟಿವ್ ಒತ್ತಡ (oxidative stress) ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತವೆ ಎಂದು ತೋರಿಸಿವೆ. ದೀರ್ಘಾವಧಿಯಲ್ಲಿ ಇವು ಶ್ವಾಸಕೋಶ ಕ್ಯಾನ್ಸರ್ನಂತಹ ಗಂಭೀರ ಅಪಾಯಗಳಿಗೂ ಕಾರಣವಾಗಬಹುದು.
ದೊಡ್ಡ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಟ್ರಾಫಿಕ್, ಬಟ್ಟೆ ಕೈಗಾರಿಕೆಗಳು ಅಥವಾ ಕಸದ ದಹನ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಹತ್ತಿರ ವಾಸಿಸುವವರು ಹೆಚ್ಚು ಅಪಾಯದಲ್ಲಿದ್ದಾರೆ. ರಸ್ತೆ ಕಾರ್ಮಿಕರು, ಆಟೋ ಚಾಲಕರು ಮತ್ತು ಮಕ್ಕಳು — ಹೆಚ್ಚು ಸಮಯ ಬಿಸಿನೆಲೆಯ ಗಾಳಿಯಲ್ಲಿ ಕಳೆಯುವ ಕಾರಣದಿಂದ — ಅವರ ದೇಹಗಳಲ್ಲಿ ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಕಣಗಳ ಪ್ರಮಾಣ ಹೆಚ್ಚು ಆಗುತ್ತದೆ.
ಭಾರತೀಯ ಪರಿಸರ ಸಂಸ್ಥೆಯ ತಜ್ಞರ ಪ್ರಕಾರ, ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ಗಳು ಈಗ ವಾಯು ಮಾಲಿನ್ಯದ ಹೊಸ ಹಂತಕ್ಕೆ ಪ್ರವೇಶಿಸಿವೆ. “ಹೇಗೆ ನಾವು PM2.5 ಮತ್ತು PM10 ಬಗ್ಗೆ ಚಿಂತಿಸುತ್ತೇವೋ, ಹಾಗೆಯೇ ಈಗ ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ PM ನ್ನೂ ಪರಿಗಣಿಸಬೇಕಾಗಿದೆ,” ಎಂದು ಒಬ್ಬ ಸಂಶೋಧಕರು ತಿಳಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಕಣಗಳು ಅತ್ಯಂತ ಸಣ್ಣದಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಸಾಮಾನ್ಯ ಗಾಳಿಶೋಧಕ (air filter)ಗಳಲ್ಲಿ ಹಿಡಿಯಲು ಕಷ್ಟ.
ಭಾರತ ಪ್ರತಿ ವರ್ಷ 3.5 ಮಿಲಿಯನ್ ಟನ್ ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಕಸ ಉತ್ಪಾದಿಸುತ್ತದೆ, ಅದರಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನದನ್ನು ಸರಿಯಾಗಿ ಮರುಬಳಕೆ ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ. ರಸ್ತೆಗಳಲ್ಲಿ ಎಸೆಯಲ್ಪಟ್ಟ ಕಸ, ದಹನ ಅಥವಾ ಕುಸಿತದ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಈ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಕಣಗಳು ವಾತಾವರಣಕ್ಕೆ ಸೇರುತ್ತವೆ. ಫ್ಯಾಷನ್ ಕೈಗಾರಿಕೆ ಮತ್ತು ಸಿಂಥಟಿಕ್ ಫೈಬರ್ ಬಟ್ಟೆಗಳು ಮೈಕ್ರೋಫೈಬರ್ ಮಾಲಿನ್ಯಕ್ಕೆ ಪ್ರಮುಖ ಕಾರಣವಾಗಿವೆ.
ಪರಿಸರ ಸಚಿವಾಲಯ ಮತ್ತು ಅನೇಕ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಈಗ ಗಾಳಿಯಲ್ಲಿ ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಮಟ್ಟವನ್ನು ಅಳೆಯುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆ ಆರಂಭಿಸಿವೆ. ತಜ್ಞರು ಸಲಹೆ ನೀಡುತ್ತಾರೆ — ಮರುಬಳಕೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಬಲಪಡಿಸಬೇಕು, ಒಮ್ಮೆ ಮಾತ್ರ ಬಳಕೆಯಾಗುವ ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಮೇಲೆ ಕಟ್ಟುನಿಟ್ಟಿನ ನಿಯಂತ್ರಣ ತರಬೇಕು, ಮತ್ತು ಬಟ್ಟೆ ಕೈಗಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಪರಿಸರ ಸ್ನೇಹಿ ವಸ್ತುಗಳ ಬಳಕೆ ಹೆಚ್ಚಿಸಬೇಕು.
ಸಾಮಾನ್ಯ ಜನರೂ ತಮ್ಮ ಪಾತ್ರವನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಬೇಕು — ಸಹಜ ಫೈಬರ್ ಬಟ್ಟೆಗಳನ್ನು ಧರಿಸುವುದು, ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಚೀಲಗಳ ಬಳಕೆಯನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡುವುದು, ಮತ್ತು ಕಸದ ಸರಿಯಾದ ವಿಂಗಡಣೆ ಮಾಡುವುದು.
ಮೈಕ್ರೋಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಮಾಲಿನ್ಯ ಕಾಣದಂತಿದ್ದರೂ ವೇಗವಾಗಿ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿರುವ ಅಪಾಯ. ಇದು ಕೇವಲ ನಮ್ಮ ಸಮುದ್ರ ಮತ್ತು ನೆಲವನ್ನೇ ಅಲ್ಲ, ಈಗ ನಮ್ಮ ಉಸಿರನ್ನೂ ಮಾಲಿನ್ಯಗೊಳಿಸುತ್ತಿದೆ. ತಕ್ಷಣ ಕ್ರಮ ಕೈಗೊಳ್ಳದಿದ್ದರೆ, ಭಾರತದ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ “ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ಉಸಿರಾಟ” ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗುವ ಅಪಾಯವಿದೆ. ಈಗ ವಾಯು ಮಾಲಿನ್ಯವನ್ನು ಹೊಸ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ನೋಡುವ ಸಮಯ ಬಂದಿದೆ — ಶುದ್ಧ ಗಾಳಿ ಎಂದರೆ ಕೇವಲ ಧೂಳರಹಿತ ಗಾಳಿ ಮಾತ್ರವಲ್ಲ, ಅದು ಪ್ಲಾಸ್ಟಿಕ್ ರಹಿತ ಗಾಳಿಯೂ ಆಗಿರಬೇಕು.
A CSR Initiative of
Designed and Executed by
Implemented by
Technology is a useful servant, but a dangerous master, it was rightly said. Electronic devices have grown into an inevitable part of our daily lives.
Leave A Comment