COP30, held in Belém from November 10 to 21, 2025, ended with a mix of practical gains and uncomfortable gaps that many countries, especially in the Global South, will feel for years. Delegates agreed on new steps to strengthen adaptation planning, a political push to triple adaptation finance by 2035, and a new mechanism to guide workers and communities through the shift away from fossil fuels. Yet the talks failed to produce the one decision most expected: a binding path to move the world off coal, oil, and gas. Instead, negotiators left with voluntary roadmaps, delayed finance targets, and softened language on forests and climate science. For nations facing rising costs of climate damage and limited resources to respond, the outcome offered some help, but not enough certainty.
The meeting in Belém was supposed to be an “Implementation COP.” A practical one. Not a grand stage for sweeping speeches, but a place where governments finally agreed on how to carry out the promises made in Paris ten years ago. That was the idea, at least. And to be fair, there were moments when that purpose came through. But anyone who followed the talks will say the same thing: the progress was uneven. One step forward, half a step back. Sometimes the other way around.
Still, something happened in Belém that was not expected. A new mechanism that could help workers and communities manage the shift away from fossil fuels took shape. A small win, but a real one. And for many in the Global South, that mattered more than the applause lines that never appeared.
For years, developing countries have asked for one simple thing: more money to deal with the damage already happening. Floods wash out roads. Heat kills crops. Storms hit harder than before. These are not questions about 2050. There are questions about next month.
COP30 finally gave some sign that governments understand this urgency. Countries agreed to a political goal to triple adaptation finance by 2035. The number is not locked into law. The baseline is not fixed. But the direction is plain enough. It means the world is, at least on paper, ready to put far more money toward keeping people safe.
Along with that came a long-delayed set of Global Goals on Adaptation indicators. These indicators sound dull, and they are. But they matter because they tell countries what counts as progress. Water systems, food supply, health risks areas that touch daily life. For the first time, there is a common yardstick.
The Adaptation Fund also received about $135 million in new pledges. It is not a large sum, given global needs, but it keeps the fund moving. And sometimes that is all a negotiation can do.
The surprise at COP30 was the creation of the Belém Action Mechanism, or BAM. It is meant to help countries plan for a “just transition,” a phrase used often but rarely supported with tools.
In plain language, BAM will help governments figure out how to shift their economies away from fossil fuels without leaving workers stranded. Miners, refinery workers, and local businesses that rely on a single industry these groups often fear climate policy because they see only loss. This mechanism is designed to ease that fear by offering guidance, technical help, and eventually, funding.
For once, the conversation was not about grand theory but about real people and their jobs. And for once, the decision was to build something that could serve them.
Belém is in the Amazon. That fact shaped everything. Indigenous groups arrived in numbers never seen before at a COP. Their message was steady: protect our land, and you protect the forest; protect the forest, and you protect the climate.
The final text included language that requires all just transition plans to respect Indigenous rights, including the right to self-determination. Brazil added its own steps: the demarcation of new territories and the launch of the Tropical Forests Forever Facility, a fund that rewards forest protection and sends part of the money directly to Indigenous communities.
These were signs of progress, even if modest. And they came from the people who know the forest best.
If COP30 will be remembered for one failure, it is the missing commitment on fossil fuels. More than 80 countries wanted a roadmap to move away from coal, oil, and gas. Not overnight, but with dates and milestones that meant something.
What they got was silence.
A group of major producers stood firm. India. Russia. Saudi Arabia. Some others too. Their message was simple: do not talk about phasing out fuels until finance is delivered and technology is shared. And until developed countries, who built their wealth on fossil fuels, take on more of the burden.
In the end, the final agreement made no binding promise of any kind. The host country offered voluntary Belém Roadmaps, but these sit outside the formal process and carry no force.
To many, this was the moment the talks lost their momentum.
Holding a climate summit in the Amazon created expectations. Some hoped for a global plan to stop deforestation by 2030. That did not happen. The final text only said countries should “boost efforts.” Words like that do not protect a single tree.
The disappointment was noticeable because forests are one of the simplest tools the world has to slow warming. Yet the political divide was too wide. Some countries depend on timber or agriculture. Others worry about losing control over their land. The result was soft language that satisfied no one.
Emerging economies played a stronger role at COP30 than at many earlier meetings. India, in particular, pushed hard on finance. Not in abstract terms, but in the simple language of needs: money for adaptation, money for loss and damage, easier access to funds, fewer complicated rules that slow everything down.
At the same time, these same countries resisted any move that might restrict their energy choices. They argued that they still have development goals to meet. They also said the idea of fairness must stay central. If richer nations do not fulfil their funding promises, how can poorer ones be asked to tighten their own limits?
This tension is not new. It will likely shape every COP from here on.
For much of the Global South, COP30 offered progress where they most needed it: adaptation and rights. But it also left them without the firm commitments on finance and fossil fuels that would make long-term planning possible.
India, for example, gained recognition for its focus on resilience and for its efforts to build cooperative platforms such as the Coalition for Disaster Resilient Infrastructure. But it left Belém still waiting for the large-scale finance that would make a low-carbon path easier to follow.
Other developing nations face the same dilemma. They know they must adapt quickly. They also know that without predictable money, adaptation will fall behind the pace of climate damage.
The work now moves to three areas. First, countries must turn the promise of more adaptation finance into real budgets. Second, they must prepare stronger national climate plans that come due soon and will need sharper targets. Third, the negotiations on the next global finance goal must deliver something concrete, not just another headline number.
COP30 showed how hard climate politics can be. But it also showed that steady work quiet, sometimes unglamorous, still matters. In the coming year, that quiet work may be the only thing that keeps the promises of Paris alive.
COP30, जो 10 से 21 नवंबर 2025 के बीच ब्राज़ील के बेलेम शहर में आयोजित हुआ, व्यावहारिक प्रगति और असहज कमियों—दोनों का मिश्रण लेकर समाप्त हुआ। इसके प्रभाव को आने वाले वर्षों तक कई देश, विशेष रूप से ग्लोबल साउथ के देश, महसूस करेंगे। प्रतिनिधियों ने अनुकूलन (एडैप्टेशन) योजना को मज़बूत करने के नए कदमों, 2035 तक अनुकूलन वित्त को तीन गुना करने के लिए एक राजनीतिक प्रयास, और जीवाश्म ईंधनों से दूर जाने की प्रक्रिया में श्रमिकों और समुदायों का मार्गदर्शन करने के लिए एक नए तंत्र पर सहमति जताई।
लेकिन वार्ताएँ उस निर्णय तक नहीं पहुँच सकीं जिसकी सबसे अधिक अपेक्षा थी—कोयला, तेल और गैस से दुनिया को बाहर निकालने के लिए एक बाध्यकारी मार्ग। इसके बजाय, स्वैच्छिक रोडमैप, टाले गए वित्तीय लक्ष्य और वनों तथा जलवायु विज्ञान पर नरम भाषा सामने आई। जिन देशों को जलवायु क्षति की बढ़ती लागत और सीमित संसाधनों का सामना करना पड़ रहा है, उनके लिए यह परिणाम कुछ मदद तो देता है, लेकिन पर्याप्त निश्चितता नहीं।
बेलेम में यह बैठक एक “इम्प्लीमेंटेशन COP” मानी जा रही थी—एक व्यावहारिक COP। बड़े-बड़े भाषणों का मंच नहीं, बल्कि वह जगह जहाँ सरकारें आखिरकार पेरिस में दस साल पहले किए गए वादों को लागू करने के तरीकों पर सहमत हों। कम-से-कम विचार यही था। और निष्पक्ष रूप से देखें तो कुछ क्षण ऐसे आए जब यह उद्देश्य झलका। लेकिन जिसने भी वार्ताओं को करीब से देखा, वह यही कहेगा—प्रगति असमान रही। एक कदम आगे, आधा कदम पीछे। कभी-कभी उलटा भी।
फिर भी, बेलेम में एक ऐसी बात हुई जिसकी उम्मीद नहीं थी। जीवाश्म ईंधनों से दूर जाने की प्रक्रिया को संभालने में श्रमिकों और समुदायों की मदद करने वाला एक नया तंत्र आकार लेने लगा। यह एक छोटी जीत थी, लेकिन वास्तविक। और ग्लोबल साउथ के कई लोगों के लिए यह उन तालियों से कहीं अधिक मायने रखती थी जो कभी गूँजी ही नहीं।
वर्षों से विकासशील देशों की एक सरल माँग रही है—जो नुकसान अभी हो रहा है, उससे निपटने के लिए अधिक धन। बाढ़ सड़कों को बहा ले जाती है। गर्मी फसलों को नष्ट कर देती है। तूफ़ान पहले से ज़्यादा तीव्र हो गए हैं। ये 2050 के सवाल नहीं हैं; ये अगले महीने के सवाल हैं।
COP30 ने अंततः इस तात्कालिकता को समझने के संकेत दिए। देशों ने 2035 तक अनुकूलन वित्त को तीन गुना करने का एक राजनीतिक लक्ष्य तय किया। यह क़ानून में बाध्यकारी नहीं है। आधार रेखा भी तय नहीं है। लेकिन दिशा स्पष्ट है—कम-से-कम काग़ज़ पर, दुनिया लोगों को सुरक्षित रखने के लिए कहीं अधिक धन लगाने को तैयार दिखती है।
इसके साथ ही, अनुकूलन के लिए वैश्विक लक्ष्यों (Global Goals on Adaptation) से जुड़े लंबे समय से लंबित संकेतक भी सामने आए। ये संकेतक उबाऊ लगते हैं—और हैं भी। लेकिन ये इसलिए अहम हैं क्योंकि ये बताते हैं कि प्रगति किसे कहा जाएगा। जल प्रणालियाँ, खाद्य आपूर्ति, स्वास्थ्य जोखिम—ऐसे क्षेत्र जो रोज़मर्रा की ज़िंदगी को छूते हैं। पहली बार, एक साझा पैमाना तय हुआ।
अनुकूलन कोष (Adaptation Fund) को भी लगभग 135 मिलियन डॉलर की नई प्रतिज्ञाएँ मिलीं। वैश्विक ज़रूरतों के हिसाब से यह बड़ी राशि नहीं है, लेकिन इससे कोष चलता रहता है। और कभी-कभी, किसी वार्ता से इतना ही संभव हो पाता है।
COP30 का सबसे बड़ा आश्चर्य बेलेम एक्शन मैकेनिज़्म (BAM) का गठन था। इसका उद्देश्य “न्यायपूर्ण संक्रमण” की योजना बनाने में देशों की मदद करना है—एक ऐसा वाक्यांश जिसका अक्सर उपयोग होता है, लेकिन जिसे बहुत कम औज़ारों का सहारा मिलता है।
सरल शब्दों में, BAM सरकारों को यह समझने में मदद करेगा कि वे अपनी अर्थव्यवस्थाओं को जीवाश्म ईंधनों से दूर कैसे ले जाएँ, बिना श्रमिकों को असहाय छोड़े। खनिक, रिफ़ाइनरी कर्मचारी, और वे स्थानीय व्यवसाय जो किसी एक उद्योग पर निर्भर हैं—ये समूह अक्सर जलवायु नीतियों से डरते हैं क्योंकि उन्हें केवल नुकसान दिखता है। यह तंत्र उस डर को कम करने के लिए मार्गदर्शन, तकनीकी सहायता और आगे चलकर वित्त उपलब्ध कराने के लिए बनाया गया है।
यहाँ पहली बार चर्चा बड़े सिद्धांतों की नहीं, बल्कि असली लोगों और उनकी नौकरियों की थी। और पहली बार, ऐसा कुछ बनाने का फ़ैसला हुआ जो वास्तव में उनकी सेवा कर सके।
बेलेम अमेज़न में स्थित है—और इस तथ्य ने सब कुछ प्रभावित किया। आदिवासी समूह COP में अब तक की सबसे बड़ी संख्या में पहुँचे। उनका संदेश स्पष्ट और स्थिर था: हमारी ज़मीन की रक्षा करें, तो जंगल की रक्षा होगी; जंगल की रक्षा होगी, तो जलवायु की रक्षा होगी।
अंतिम पाठ में यह भाषा शामिल की गई कि सभी न्यायपूर्ण संक्रमण योजनाओं में आदिवासी अधिकारों का सम्मान किया जाए, जिसमें आत्मनिर्णय का अधिकार भी शामिल है। ब्राज़ील ने अपने स्तर पर भी कदम उठाए—नए क्षेत्रों की सीमांकन प्रक्रिया और ‘ट्रॉपिकल फ़ॉरेस्ट्स फ़ॉरएवर फ़ैसिलिटी’ की शुरुआत, जो जंगल संरक्षण को प्रोत्साहन देती है और धन का एक हिस्सा सीधे आदिवासी समुदायों तक पहुँचाती है।
ये प्रगति के संकेत थे—भले ही सीमित। और ये उन लोगों से आए जो जंगल को सबसे बेहतर जानते हैं।
यदि COP30 किसी एक विफलता के लिए याद किया जाएगा, तो वह जीवाश्म ईंधनों पर प्रतिबद्धता का अभाव होगा। 80 से अधिक देश कोयला, तेल और गैस से दूर जाने के लिए एक रोडमैप चाहते थे—रातोंरात नहीं, बल्कि तारीख़ों और ठोस पड़ावों के साथ।
उन्हें मिला—मौन।
कुछ बड़े उत्पादक देश अडिग रहे—भारत, रूस, सऊदी अरब, और कुछ अन्य। उनका संदेश सीधा था: जब तक वित्त उपलब्ध न हो और तकनीक साझा न की जाए, तब तक ईंधनों को चरणबद्ध रूप से खत्म करने की बात न करें। और जब तक विकसित देश—जिन्होंने जीवाश्म ईंधनों पर अपनी समृद्धि बनाई—ज़्यादा ज़िम्मेदारी न लें।
आख़िरकार, अंतिम समझौते में किसी भी तरह की बाध्यकारी प्रतिबद्धता नहीं आई। मेज़बान देश ने स्वैच्छिक ‘बेलेम रोडमैप’ पेश किए, लेकिन वे औपचारिक प्रक्रिया से बाहर हैं और उनका कोई कानूनी बल नहीं।
कई लोगों के लिए, यही वह क्षण था जब वार्ताओं की गति थम गई।
अमेज़न में जलवायु शिखर सम्मेलन आयोजित होने से उम्मीदें बढ़ गई थीं। कुछ लोग 2030 तक वनों की कटाई रोकने की वैश्विक योजना की आशा कर रहे थे। ऐसा नहीं हुआ। अंतिम पाठ में बस इतना कहा गया कि देश “प्रयास बढ़ाएँ।” ऐसे शब्द एक भी पेड़ की रक्षा नहीं करते।
निराशा इसलिए भी ज़्यादा दिखी क्योंकि जंगल पृथ्वी के तापमान बढ़ने की रफ्तार को धीमा करने के सबसे सरल उपायों में से एक हैं। लेकिन राजनीतिक मतभेद बहुत गहरे थे। कुछ देश लकड़ी या कृषि पर निर्भर हैं। अन्य अपने भू-नियंत्रण को लेकर चिंतित हैं। नतीजा—नरम भाषा, जो किसी को संतुष्ट नहीं कर पाई।
उभरती अर्थव्यवस्थाओं की भूमिका COP30 में पहले की कई बैठकों से अधिक मज़बूत रही। भारत ने विशेष रूप से वित्त पर ज़ोर दिया—सैद्धांतिक नहीं, बल्कि ज़रूरतों की सीधी भाषा में: अनुकूलन के लिए धन, हानि और क्षति के लिए धन, फंड तक आसान पहुँच, और कम जटिल नियम जो प्रक्रिया को धीमा कर देते हैं।
इसी समय, इन देशों ने ऐसे किसी भी कदम का विरोध किया जो उनकी ऊर्जा विकल्पों को सीमित करे। उनका तर्क था कि उनके विकास लक्ष्य अभी पूरे होने बाकी हैं। उन्होंने यह भी कहा कि न्याय की अवधारणा केंद्र में रहनी चाहिए। यदि समृद्ध देश अपने वित्तीय वादे पूरे नहीं करते, तो गरीब देशों से अपने लक्ष्यों को सख़्त करने की अपेक्षा कैसे की जा सकती है?
यह तनाव नया नहीं है—और संभवतः आगे हर COP को आकार देता रहेगा।
ग्लोबल साउथ के बड़े हिस्से के लिए, COP30 ने वहाँ प्रगति दी जहाँ इसकी सबसे ज़्यादा ज़रूरत थी—अनुकूलन और अधिकारों पर। लेकिन इसने उन्हें वित्त और जीवाश्म ईंधनों पर वह ठोस प्रतिबद्धता नहीं दी, जो दीर्घकालिक योजना के लिए ज़रूरी होती।
उदाहरण के तौर पर, भारत को लचीलापन (रेज़िलिएंस) पर अपने फोकस और ‘कोएलिशन फ़ॉर डिज़ास्टर रेज़िलिएंट इन्फ़्रास्ट्रक्चर’ जैसे सहयोगी मंच बनाने के प्रयासों के लिए मान्यता मिली। लेकिन बेलेम से लौटते समय भी वह बड़े पैमाने के वित्त की प्रतीक्षा में रहा, जो कम-कार्बन मार्ग को अपनाना आसान बना सके।
अन्य विकासशील देशों की दुविधा भी यही है। वे जानते हैं कि उन्हें तेज़ी से अनुकूलन करना होगा। वे यह भी जानते हैं कि बिना अनुमानित और स्थिर धन के, अनुकूलन जलवायु क्षति की रफ्तार से पीछे रह जाएगा।
अब काम तीन क्षेत्रों में आगे बढ़ेगा। पहला, अनुकूलन वित्त बढ़ाने के वादे को वास्तविक बजट में बदलना। दूसरा, जल्द आने वाली मज़बूत राष्ट्रीय जलवायु योजनाएँ तैयार करना, जिनमें और स्पष्ट लक्ष्य होंगे। तीसरा, अगले वैश्विक वित्त लक्ष्य पर होने वाली वार्ताओं से कुछ ठोस हासिल करना—सिर्फ़ एक और सुर्ख़ी वाला आँकड़ा नहीं।
COP30 ने दिखाया कि जलवायु राजनीति कितनी कठिन हो सकती है। लेकिन इसने यह भी दिखाया कि लगातार, शांत—और कभी-कभी बिना चमक-दमक वाला—काम अब भी मायने रखता है। आने वाले वर्ष में, यही शांत काम पेरिस के वादों को ज़िंदा रखने का एकमात्र सहारा बन सकता है।
COP30 परिषद 10 ते 21 नोव्हेंबर 2025 दरम्यान ब्राझीलमधील बेलेम येथे पार पडली. ही परिषद काही व्यवहार्य प्रगतींसह, तर काही अस्वस्थ करणाऱ्या उणिवांसह संपली—ज्याचा परिणाम अनेक देशांना, विशेषतः ग्लोबल साउथमधील देशांना, पुढील अनेक वर्षे जाणवेल. प्रतिनिधींनी अनुकूलन (Adaptation) नियोजन मजबूत करण्यासाठी नवीन पावले उचलण्यावर, 2035 पर्यंत अनुकूलनासाठीचा निधी तिप्पट करण्याच्या राजकीय उद्दिष्टावर आणि जीवाश्म इंधनांपासून दूर जाताना कामगार व समुदायांना मदत करणाऱ्या एका नव्या यंत्रणेवर सहमती दर्शवली.
मात्र, सर्वात जास्त अपेक्षित असलेला निर्णय—कोळसा, तेल आणि वायूपासून जगाला बाहेर काढण्यासाठी एक बंधनकारक मार्ग—घेण्यात परिषद अपयशी ठरली. त्याऐवजी, स्वेच्छेने स्वीकारता येतील असे रोडमॅप, विलंबित आर्थिक उद्दिष्टे आणि जंगल व हवामान विज्ञानासंदर्भातील सौम्य भाषा समोर आली. हवामान बदलामुळे होणाऱ्या वाढत्या नुकसानीचा सामना करत असलेल्या आणि मर्यादित संसाधने असलेल्या देशांसाठी हे निकाल काही प्रमाणात दिलासा देणारे असले, तरी पुरेशी निश्चितता देणारे नव्हते.
बेलेममधील ही बैठक “इम्प्लिमेंटेशन COP” म्हणून ओळखली जात होती—म्हणजे प्रत्यक्ष अंमलबजावणीवर लक्ष केंद्रित करणारी परिषद. भव्य भाषणांचा मंच नसून, पॅरिस करारात दहा वर्षांपूर्वी दिलेली आश्वासने प्रत्यक्षात कशी राबवायची यावर सरकारांनी सहमती दर्शवावी, असा उद्देश होता. किमान कल्पना तरी अशीच होती. आणि प्रामाणिकपणे पाहिले, तर काही क्षणी हा उद्देश स्पष्टपणे दिसून आला. पण चर्चांचा मागोवा घेतलेल्या कुणालाही हे मान्य करावे लागेल की प्रगती असमान होती—एक पाऊल पुढे, अर्धे पाऊल मागे. कधी कधी उलटही.
तरीसुद्धा, बेलेममध्ये एक अशी घडामोड झाली जी अपेक्षित नव्हती. जीवाश्म इंधनांपासून दूर जाण्याच्या प्रक्रियेत कामगार आणि समुदायांना मदत करणारी एक नवी यंत्रणा आकाराला आली. ही एक छोटी, पण ठोस यशस्वी बाब होती. आणि ग्लोबल साउथमधील अनेकांसाठी, न ऐकू आलेल्या टाळ्यांपेक्षा ही गोष्ट अधिक महत्त्वाची ठरली.
विकसनशील देश अनेक वर्षांपासून एकच मागणी करत आहेत—आधीच होत असलेल्या नुकसानीचा सामना करण्यासाठी अधिक निधी. पूर रस्ते वाहून नेतात. उष्णतेमुळे पिके नष्ट होतात. वादळे अधिक तीव्र होत आहेत. हे 2050 चे प्रश्न नाहीत; हे पुढील महिन्याचे प्रश्न आहेत.
COP30 मध्ये अखेर या तातडीची जाणीव झाल्याचे काही संकेत मिळाले. देशांनी 2035 पर्यंत अनुकूलनासाठीचा निधी तिप्पट करण्याचे राजकीय उद्दिष्ट मान्य केले. हे उद्दिष्ट कायदेशीरदृष्ट्या बंधनकारक नाही. त्याचा आधारही ठरलेला नाही. पण दिशा स्पष्ट आहे—किमान कागदावर तरी, लोकांचे संरक्षण करण्यासाठी अधिक निधी देण्याची तयारी जग दाखवत आहे.
यासोबतच, अनुकूलनासाठीच्या जागतिक उद्दिष्टांशी (Global Goals on Adaptation) संबंधित दीर्घकाळ प्रलंबित असलेले निर्देशकही निश्चित करण्यात आले. हे निर्देशक ऐकायला कंटाळवाणे वाटतात—आणि तसे आहेतही. पण ते महत्त्वाचे आहेत, कारण प्रगती कशाला म्हणायची हे ते ठरवतात. पाणी व्यवस्था, अन्नपुरवठा, आरोग्य जोखीम—हे सर्व दैनंदिन जीवनाशी संबंधित विषय आहेत. पहिल्यांदाच, एक समान मोजमाप उपलब्ध झाले आहे.
अनुकूलन निधीला (Adaptation Fund) सुमारे 135 दशलक्ष अमेरिकी डॉलर्सची नवी आश्वासने मिळाली. जागतिक गरजांच्या तुलनेत ही रक्कम मोठी नाही, पण निधी चालू ठेवण्यासाठी ती उपयुक्त आहे. कधी कधी, चर्चांमधून एवढेच साध्य होऊ शकते.
COP30 मधील सर्वात मोठे आश्चर्य म्हणजे बेलेम अॅक्शन मेकॅनिझम (BAM) ची स्थापना. “न्याय्य संक्रमण” (Just Transition) या संकल्पनेला प्रत्यक्ष स्वरूप देण्यासाठी ही यंत्रणा तयार करण्यात आली आहे—हा शब्दप्रयोग अनेकदा होतो, पण साधने फारशी नसतात.
सोप्या शब्दांत सांगायचे तर, BAM सरकारांना त्यांच्या अर्थव्यवस्था जीवाश्म इंधनांपासून दूर कशा न्याव्यात, आणि ते करताना कामगारांना अडचणीत कसे टाकू नये, यासाठी मदत करेल. खाणकामगार, रिफायनरीतील कर्मचारी, आणि एका उद्योगावर अवलंबून असलेले स्थानिक व्यवसाय—हे गट हवामान धोरणांपासून घाबरतात, कारण त्यांना फक्त तोटा दिसतो. ही यंत्रणा मार्गदर्शन, तांत्रिक मदत आणि भविष्यात निधी उपलब्ध करून देऊन तो भीतीचा भार कमी करण्याचा प्रयत्न करते.
पहिल्यांदाच चर्चा मोठ्या सिद्धांतांपेक्षा प्रत्यक्ष लोकांच्या आणि त्यांच्या नोकऱ्यांच्या भोवती फिरत होती. आणि पहिल्यांदाच, त्यांच्या उपयोगासाठी काहीतरी उभे करण्याचा निर्णय घेण्यात आला.
बेलेम हे अमेझॉनमध्ये आहे—आणि या वास्तवाने संपूर्ण परिषदेला आकार दिला. आदिवासी समुदाय COP मध्ये आतापर्यंत कधीही न पाहिलेल्या संख्येने सहभागी झाले. त्यांचा संदेश स्पष्ट होता: आमची जमीन वाचवा, म्हणजे जंगल वाचेल; जंगल वाचले, तर हवामान वाचेल.
अंतिम मसुद्यात अशी तरतूद करण्यात आली की सर्व न्याय्य संक्रमण योजनांमध्ये आदिवासी हक्कांचा—त्यात आत्मनिर्णयाच्या हक्काचाही—आदर केला जावा. ब्राझीलनेही स्वतःच्या पातळीवर पावले उचलली: नव्या आदिवासी प्रदेशांचे सीमांकन आणि ‘ट्रॉपिकल फॉरेस्ट्स फॉरेव्हर फॅसिलिटी’ या निधीची सुरुवात, जो जंगल संरक्षणाला प्रोत्साहन देतो आणि निधीचा काही भाग थेट आदिवासी समुदायांपर्यंत पोहोचवतो.
ही प्रगतीची चिन्हे होती—जरी मर्यादित असली तरी. आणि ती जंगलाला सर्वाधिक ओळखणाऱ्या लोकांकडून आली.
COP30 जर एखाद्या अपयशासाठी लक्षात राहिला, तर तो म्हणजे जीवाश्म इंधनांबाबत ठोस बांधिलकीचा अभाव. 80 हून अधिक देशांना कोळसा, तेल आणि वायूपासून दूर जाण्यासाठी एक ठरावीक रोडमॅप हवा होता—तात्काळ नाही, पण ठोस तारखा आणि टप्प्यांसह.
त्यांना मिळाले—मौन.
काही मोठ्या उत्पादक देशांनी ठाम भूमिका घेतली. भारत, रशिया, सौदी अरेबिया आणि इतर काही देश. त्यांचा संदेश स्पष्ट होता: जोपर्यंत निधी दिला जात नाही आणि तंत्रज्ञान सामायिक केले जात नाही, तोपर्यंत इंधन टप्प्याटप्प्याने बंद करण्याची चर्चा करू नका. आणि जोपर्यंत विकसित देश—ज्यांनी जीवाश्म इंधनांवर आपली समृद्धी उभारली—अधिक जबाबदारी घेत नाहीत.
शेवटी, अंतिम करारात कोणतीही बंधनकारक हमी देण्यात आली नाही. यजमान देशाने स्वैच्छिक ‘बेलेम रोडमॅप्स’ सादर केले, पण ते औपचारिक प्रक्रियेबाहेरचे असून त्यांना कोणताही कायदेशीर आधार नाही.
अनेकांसाठी, याच क्षणी चर्चांची गती थांबली.
अमेझॉनमध्ये हवामान परिषद झाल्याने अपेक्षा मोठ्या होत्या. काहींना 2030 पर्यंत जंगलतोड थांबवण्यासाठी जागतिक योजना अपेक्षित होती. तसे झाले नाही. अंतिम मजकुरात फक्त एवढेच म्हटले गेले की देशांनी “प्रयत्न वाढवावेत.” अशा शब्दांनी एकही झाड वाचत नाही.
निराशा अधिक ठळक होती, कारण जंगल हे पृथ्वीचे तापमान वाढण्याचा वेग कमी करण्यासाठीचे सर्वात सोपे साधन आहे. पण राजकीय मतभेद खूप खोलवर गेले होते. काही देश लाकूड आणि शेतीवर अवलंबून आहेत. काहींना आपल्या जमिनीवरील नियंत्रण गमावण्याची भीती आहे. परिणामी, सौम्य भाषा वापरण्यात आली—जी कुणालाही समाधान देऊ शकली नाही.
COP30 मध्ये उदयोन्मुख अर्थव्यवस्थांची भूमिका पूर्वीपेक्षा अधिक ठळक होती. विशेषतः भारताने निधीच्या मुद्द्यावर ठाम भूमिका घेतली—सैद्धांतिक नव्हे, तर गरजांच्या सोप्या भाषेत: अनुकूलनासाठी पैसा, नुकसान व हानीसाठी पैसा, निधीपर्यंत सोपी पोहोच, आणि प्रक्रिया मंदावणारे गुंतागुंतीचे नियम कमी करणे.
त्याच वेळी, या देशांनी त्यांच्या ऊर्जा निवडींवर मर्यादा आणणाऱ्या कोणत्याही प्रस्तावाला विरोध केला. त्यांचे म्हणणे होते की त्यांची विकास उद्दिष्टे अजून पूर्ण झालेली नाहीत. त्यांनी हेही ठामपणे सांगितले की न्याय हा केंद्रस्थानी असला पाहिजे. जर श्रीमंत देश आपली आर्थिक आश्वासने पूर्ण करत नसतील, तर गरीब देशांनी स्वतःवर अधिक निर्बंध कसे स्वीकारावेत?
हा ताणतणाव नवीन नाही—आणि पुढील प्रत्येक COP ला तो आकार देत राहील.
ग्लोबल साउथमधील अनेक देशांसाठी, COP30 ने जिथे सर्वाधिक गरज होती तिथे प्रगती दिली—अनुकूलन आणि हक्कांच्या बाबतीत. पण दीर्घकालीन नियोजनासाठी आवश्यक असलेली ठोस आर्थिक आणि जीवाश्म इंधनांवरील बांधिलकी मात्र मिळाली नाही.
उदाहरणार्थ, भारताला लवचिकतेवर (Resilience) दिलेल्या भरासाठी आणि ‘कोअॅलिशन फॉर डिसास्टर रेसिलिएंट इन्फ्रास्ट्रक्चर’सारख्या सहकार्य मंचांसाठी मान्यता मिळाली. मात्र, कमी-कार्बन मार्ग अवलंबणे सोपे होईल असा मोठ्या प्रमाणातील निधी अजूनही प्रतीक्षेतच राहिला.
इतर विकासशील देशांची स्थितीही अशीच आहे. त्यांना माहीत आहे की त्यांना वेगाने अनुकूलन करावे लागेल. पण स्थिर आणि अंदाजे निधीशिवाय, अनुकूलनाची गती हवामान बदलामुळे होणाऱ्या नुकसानीपेक्षा मागे पडेल, हेही त्यांना ठाऊक आहे.
आता पुढील काम तीन दिशांनी पुढे जाईल. पहिले, अनुकूलनासाठी अधिक निधी देण्याच्या आश्वासनांना प्रत्यक्ष अर्थसंकल्पात रूपांतरित करणे. दुसरे, लवकरच सादर कराव्या लागणाऱ्या राष्ट्रीय हवामान योजनांना अधिक ठोस आणि महत्त्वाकांक्षी बनवणे. तिसरे, पुढील जागतिक आर्थिक उद्दिष्टांवरील चर्चांमधून काहीतरी ठोस निष्पन्न करणे—फक्त आणखी एक आकर्षक आकडा नव्हे.
COP30 ने दाखवून दिले की हवामान राजकारण किती कठीण आहे. पण त्याने हेही दाखवले की सातत्याने, शांतपणे—कधी कधी आकर्षण नसलेले—काम करणे अजूनही महत्त्वाचे आहे. येणाऱ्या वर्षात, हेच शांत काम पॅरिस करारातील आश्वासने जिवंत ठेवण्याचे एकमेव साधन ठरू शकते.
COP30 પરિષદ 10 થી 21 નવેમ્બર 2025 દરમિયાન બ્રાઝીલના બેલેમ શહેરમાં યોજાઈ હતી. આ પરિષદ કેટલીક વ્યવહારુ પ્રગતિ સાથે તો કેટલીક અસહજ ખામીઓ સાથે પૂર્ણ થઈ—જેનો અસર ઘણા દેશો, ખાસ કરીને ગ્લોબલ સાઉથના દેશો, આવતા ઘણા વર્ષો સુધી અનુભવશે. પ્રતિનિધિઓએ અનુકૂલન (Adaptation) આયોજનને મજબૂત બનાવવા માટે નવા પગલાં, 2035 સુધી અનુકૂલન માટેના નાણાં ત્રણગણા કરવાની રાજકીય પ્રતિબદ્ધતા, અને ફોસિલ ઇંધણોથી દૂર જતા સમયે કામદારો અને સમુદાયોને માર્ગદર્શન આપતી નવી વ્યવસ્થાની સંમતિ આપી.
પરંતુ જે નિર્ણયની સૌથી વધુ અપેક્ષા હતી—કોયલા, તેલ અને ગેસથી દુનિયાને દૂર લઈ જવા માટેનો બાંધકયાદાર માર્ગ—તે પરિષદમાં નક્કી થઈ શક્યો નહીં. તેના બદલે સ્વૈચ્છિક રોડમૅપ, મોડા પડેલા નાણાકીય લક્ષ્યો અને જંગલો તથા હવામાન વિજ્ઞાન અંગે નરમ ભાષા જોવા મળી. વધતા હવામાન નુકસાન અને મર્યાદિત સંસાધનોનો સામનો કરતા દેશો માટે આ પરિણામ થોડો આધાર આપે છે, પરંતુ પૂરતી ખાતરી નથી આપે.
બેલેમની આ બેઠકને “ઇમ્પ્લિમેન્ટેશન COP” તરીકે ઓળખાવવામાં આવી હતી—અર્થાત્ વ્યવહારુ અમલ પર કેન્દ્રિત પરિષદ. ભવ્ય ભાષણોનું મંચ નહીં, પરંતુ પેરિસ કરારમાં દસ વર્ષ પહેલા કરેલા વચનોને કેવી રીતે અમલમાં મૂકવા તે નક્કી કરવાની જગ્યા. ઓછામાં ઓછું વિચાર તો એવો જ હતો. અને નિષ્પક્ષ રીતે કહીએ તો કેટલાક ક્ષણોમાં આ હેતુ દેખાયો પણ ખરો. પરંતુ ચર્ચાઓને નજીકથી અનુસરનાર દરેક વ્યક્તિ એક વાત સ્વીકારશે—પ્રગતિ અસમાન રહી. એક પગલું આગળ, અડધું પગલું પાછળ. ક્યારેક તો એનું ઉલટું પણ.
છતાં પણ, બેલેમમાં એક એવી ઘટના બની જેની કોઈને અપેક્ષા નહોતી. ફોસિલ ઇંધણોથી દૂર જવાની પ્રક્રિયામાં કામદારો અને સમુદાયોને મદદરૂપ થતી નવી વ્યવસ્થા આકાર લેવા લાગી. આ નાની જીત હતી, પરંતુ સાચી હતી. અને ગ્લોબલ સાઉથના ઘણા લોકો માટે, આ એ તાળીઓ કરતાં વધારે મહત્વની હતી જે ક્યારેય વાગી જ નહીં.
વિકાસશીલ દેશો ઘણા વર્ષોથી એક જ માંગ કરી રહ્યા છે—જે નુકસાન હમણાં થઈ રહ્યું છે, તેનો સામનો કરવા માટે વધુ નાણાં. પૂર રસ્તાઓ વહેંચી નાખે છે. ગરમી પાક નષ્ટ કરે છે. વાવાઝોડાં પહેલાં કરતાં વધુ તીવ્ર બની ગયા છે. આ 2050ના પ્રશ્નો નથી; આ તો આવતા મહિનાના પ્રશ્નો છે.
COP30 એ અંતે આ તાત્કાલિકતાને સમજી હોવાના સંકેતો આપ્યા. દેશોએ 2035 સુધી અનુકૂલન માટેનો નાણાંકીય સહારો ત્રણગણો કરવાનો રાજકીય લક્ષ્ય સ્વીકાર્યો. આ કાયદેસર રીતે બાંધકયાદાર નથી. તેનો આધાર પણ નક્કી કરેલો નથી. પરંતુ દિશા સ્પષ્ટ છે—ઓછામાં ઓછું કાગળ પર તો દુનિયા લોકોને સુરક્ષિત રાખવા માટે વધુ નાણાં ખર્ચવા તૈયાર દેખાય છે.
આ સાથે, અનુકૂલન માટેના વૈશ્વિક લક્ષ્યો (Global Goals on Adaptation) માટે લાંબા સમયથી બાકી રહેલા સૂચકાંકો પણ સ્વીકારવામાં આવ્યા. આ સૂચકાંકો સાંભળવામાં નિરસ લાગે છે—અને છે પણ. પરંતુ તેઓ મહત્વના છે કારણ કે તેઓ પ્રગતિની વ્યાખ્યા નક્કી કરે છે. પાણી વ્યવસ્થા, ખોરાક પુરવઠો, આરોગ્ય જોખમ—આ બધા રોજિંદા જીવન સાથે જોડાયેલા વિષયો છે. પહેલી વખત, એક સામાન્ય માપદંડ ઉપલબ્ધ થયો છે.
અનુકૂલન ફંડ (Adaptation Fund) ને પણ અંદાજે 135 મિલિયન અમેરિકી ડોલરના નવા વચનો મળ્યા. વૈશ્વિક જરૂરિયાતોની સરખામણીએ આ મોટી રકમ નથી, પરંતુ ફંડને ચાલુ રાખવા માટે મહત્વપૂર્ણ છે. અને ક્યારેક ચર્ચાઓમાંથી એટલું જ શક્ય બનતું હોય છે.
COP30 ની સૌથી મોટી આશ્ચર્યજનક ઘટના હતી બેલેમ એક્શન મિકેનિઝમ (BAM) ની રચના. તેનો હેતુ “ન્યાયસંગત પરિવર્તન” (Just Transition) માટે દેશોને આયોજનમાં મદદ કરવાનો છે—એક એવો શબ્દ જે વારંવાર વપરાય છે, પરંતુ ભાગ્યે જ સાધનો સાથે આવે છે.
સરળ ભાષામાં કહીએ તો, BAM સરકારોને તેમની અર્થવ્યવસ્થાને ફોસિલ ઇંધણોથી દૂર લઈ જવામાં મદદ કરશે, અને તે કરતી વખતે કામદારોને બેકાર ન છોડી દેવામાં માર્ગદર્શન આપશે. ખાણકામના કામદારો, રિફાઇનરી કર્મચારીઓ અને એક જ ઉદ્યોગ પર નિર્ભર સ્થાનિક વ્યવસાયો—આ જૂથો ઘણી વખત હવામાન નીતિઓથી ડરે છે, કારણ કે તેમને ફક્ત નુકસાન જ દેખાય છે. આ વ્યવસ્થા માર્ગદર્શન, તકનિકી સહાય અને ભવિષ્યમાં નાણાંકીય મદદ દ્વારા આ ભય ઘટાડવાનો પ્રયાસ કરે છે.
એક વખત માટે ચર્ચા મોટા સિદ્ધાંતો વિશે નહીં, પરંતુ સાચા લોકો અને તેમની નોકરીઓ વિશે હતી. અને એક વખત માટે, તેમની સેવા માટે કંઈક ઊભું કરવાનો નિર્ણય લેવામાં આવ્યો.
બેલેમ એમેઝોન વિસ્તારમાં છે—અને આ હકીકતે સમગ્ર પરિષદને આકાર આપ્યો. આદિવાસી સમુદાયો COP માં અત્યાર સુધી ક્યારેય ન જોયેલી સંખ્યામાં હાજર રહ્યા. તેમનો સંદેશ સ્પષ્ટ હતો: અમારી જમીન બચાવો, તો જંગલ બચશે; જંગલ બચશે, તો હવામાન બચશે.
અંતિમ લખાણમાં એવી ભાષા સામેલ કરવામાં આવી કે તમામ ન્યાયસંગત પરિવર્તન યોજનાઓમાં આદિવાસી હક્કોનો—તેમાં આત્મનિર્ધારણનો હક્ક પણ—આદર થવો જોઈએ. બ્રાઝીલએ પોતાની તરફથી પણ પગલાં લીધાં: નવા આદિવાસી વિસ્તારોની સીમા નિર્ધારણ અને ‘ટ્રોપિકલ ફોરેસ્ટ્સ ફોરએવર ફેસિલિટી’ની શરૂઆત, જે જંગલ સંરક્ષણ માટે પ્રોત્સાહન આપે છે અને નાણાંનો એક ભાગ સીધો આદિવાસી સમુદાયો સુધી પહોંચાડે છે.
આ પ્રગતિના સંકેતો હતા—ભલે મર્યાદિત હોય. અને આ સંકેતો જંગલને સૌથી સારી રીતે ઓળખતા લોકો તરફથી આવ્યા.
જો COP30 કોઈ એક નિષ્ફળતા માટે યાદ રાખવામાં આવશે, તો તે ફોસિલ ઇંધણ અંગે બાંધકયાદાર પ્રતિબદ્ધતાની અછત હશે. 80 થી વધુ દેશો કોયલા, તેલ અને ગેસથી દૂર જવા માટે એક સ્પષ્ટ રોડમૅપ માંગતા હતા—એકદમ તરત નહીં, પરંતુ ચોક્કસ તારીખો અને માઈલસ્ટોન સાથે.
તેમને મળ્યું—મૌન.
કેટલાક મોટા ઉત્પાદક દેશો અડગ રહ્યા. ભારત, રશિયા, સાઉદી અરેબિયા અને અન્ય કેટલાક. તેમનો સંદેશ સરળ હતો: જ્યાં સુધી નાણાં આપવામાં નહીં આવે અને ટેકનોલોજી વહેંચવામાં નહીં આવે, ત્યાં સુધી ઇંધણમાંથી બહાર નીકળવાની વાત ન કરો. અને જ્યાં સુધી વિકસિત દેશો—જેમણે ફોસિલ ઇંધણ પર પોતાની સમૃદ્ધિ ઊભી કરી—વધુ જવાબદારી ન લે.
અંતે, અંતિમ કરારમાં કોઈ પણ પ્રકારની બાંધકયાદાર પ્રતિબદ્ધતા ન આવી. યજમાન દેશે સ્વૈચ્છિક બેલેમ રોડમૅપ રજૂ કર્યા, પરંતુ તે ઔપચારિક પ્રક્રિયાથી બહાર છે અને તેમનો કોઈ કાનૂની બળ નથી.
ઘણા માટે, આ જ ક્ષણ હતી જ્યારે ચર્ચાઓની ગતિ અટકી ગઈ.
એમેઝોનમાં હવામાન પરિષદ યોજાવાથી અપેક્ષાઓ ઊંચી હતી. કેટલાકને 2030 સુધી વનવિનાશ રોકવા માટે વૈશ્વિક યોજના અપેક્ષિત હતી. એવું થયું નહીં. અંતિમ લખાણમાં માત્ર એટલું જ કહેવામાં આવ્યું કે દેશોએ “પ્રયાસ વધારવા જોઈએ.” આવા શબ્દો એક પણ ઝાડ બચાવતા નથી.
નિરાશા વધારે દેખાઈ કારણ કે જંગલો પૃથ્વીના તાપમાન વધવાની ગતિ ધીમી પાડવા માટેના સૌથી સરળ સાધનોમાંના એક છે. પરંતુ રાજકીય વિભાજન બહુ ઊંડું હતું. કેટલાક દેશો લાકડાં અથવા ખેતી પર નિર્ભર છે. કેટલાકને પોતાની જમીન પર નિયંત્રણ ગુમાવવાની ચિંતા છે. પરિણામે નરમ ભાષા અપનાવવામાં આવી—જે કોઈને સંતોષી શકી નહીં.
COP30 માં ઉદ્ભવતી અર્થવ્યવસ્થાઓની ભૂમિકા અગાઉની ઘણી બેઠકોથી વધુ મજબૂત રહી. ખાસ કરીને ભારતે નાણાંના મુદ્દે દૃઢતા દર્શાવી—સૈદ્ધાંતિક ભાષામાં નહીં, પરંતુ જરૂરિયાતોની સરળ ભાષામાં: અનુકૂલન માટે નાણાં, નુકસાન અને હાનિ માટે નાણાં, ફંડ સુધી સરળ પહોંચ અને પ્રક્રિયાને ધીમી પાડતા જટિલ નિયમોમાં ઘટાડો.
એક સાથે, આ દેશોએ તેમની ઊર્જા પસંદગીઓને મર્યાદિત કરતા કોઈ પણ પગલાનો વિરોધ કર્યો. તેમનો તર્ક હતો કે તેમની વિકાસ લક્ષ્યો હજી પૂર્ણ થયા નથી. તેમણે આ પણ કહ્યું કે ન્યાયની વિચારધારા કેન્દ્રસ્થાને રહેવી જોઈએ. જો સમૃદ્ધ દેશો પોતાના નાણાકીય વચનો પૂરા નથી કરતા, તો ગરીબ દેશોને વધુ કડક મર્યાદાઓ સ્વીકારવા કેમ કહેવામાં આવે?
આ તણાવ નવો નથી—અને આગળ આવનારા દરેક COP ને આકાર આપતો રહેશે.
ગ્લોબલ સાઉથના મોટા ભાગ માટે, COP30 એ ત્યાં પ્રગતિ આપી જ્યાં તેની સૌથી વધુ જરૂર હતી—અનુકૂલન અને હક્કોના ક્ષેત્રે. પરંતુ દીર્ઘકાલીન આયોજન માટે જરૂરી એવા નાણાં અને ફોસિલ ઇંધણ અંગેની દૃઢ પ્રતિબદ્ધતા હજુ પણ મળી નથી.
ઉદાહરણ તરીકે, ભારતને લવચીકતા (Resilience) પરના તેના ધ્યાન અને ‘કોલિશન ફોર ડિઝાસ્ટર રેઝિલિયન્ટ ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર’ જેવી સહયોગી પહેલ માટે માન્યતા મળી. પરંતુ બેલેમથી પરત ફરતી વખતે પણ, ઓછા કાર્બન માર્ગને સરળ બનાવે તેવા મોટા પાયાના નાણાંની રાહ જોવી પડી.
અન્ય વિકાસશીલ દેશોની સ્થિતિ પણ આવી જ છે. તેઓ જાણે છે કે તેમને ઝડપી અનુકૂલન કરવું પડશે. તેઓ આ પણ જાણે છે કે સ્થિર અને અનુમાનિત નાણાં વિના, અનુકૂલન હવામાન નુકસાનની ગતિથી પાછળ રહી જશે.
હવે કામ ત્રણ દિશામાં આગળ વધશે. પ્રથમ, અનુકૂલન માટે વધુ નાણાં આપવાના વચનોને વાસ્તવિક બજેટમાં ફેરવવા. બીજું, જલ્દી જ રજૂ થનારી રાષ્ટ્રીય હવામાન યોજનાઓને વધુ મજબૂત અને સ્પષ્ટ લક્ષ્યો સાથે તૈયાર કરવી. ત્રીજું, આગામી વૈશ્વિક નાણાકીય લક્ષ્યો અંગેની ચર્ચાઓમાંથી કંઈક ઠોસ પરિણામ લાવવું—માત્ર એક વધુ હેડલાઇન આંકડો નહીં.
COP30 એ બતાવ્યું કે હવામાન રાજનીતિ કેટલી મુશ્કેલ હોઈ શકે છે. પરંતુ તેણે આ પણ સાબિત કર્યું કે સતત, શાંત—અને ક્યારેક બિનઆકર્ષક—કાર્ય હજુ પણ મહત્વનું છે. આવતા વર્ષે, આ શાંત કાર્ય જ પેરિસ કરારના વચનોને જીવંત રાખવાનું એકમાત્ર સાધન બની શકે છે.
COP30 సదస్సు 2025 నవంబర్ 10 నుంచి 21 వరకు బ్రెజిల్లోని బెలెమ్ నగరంలో జరిగింది. ఈ సదస్సు కొన్ని ప్రాయోగిక పురోగతులతో పాటు కొన్ని అసౌకర్యకరమైన లోపాలతో ముగిసింది—వాటి ప్రభావాన్ని అనేక దేశాలు, ముఖ్యంగా గ్లోబల్ సౌత్కు చెందిన దేశాలు, రాబోయే సంవత్సరాల పాటు అనుభవించనున్నాయి. అనువర్తనం (Adaptation) ప్రణాళికను బలోపేతం చేయడానికి కొత్త చర్యలు, 2035 నాటికి అనువర్తన నిధులను మూడింతలు చేయాలనే రాజకీయ లక్ష్యం, అలాగే జీవ ఇంధనాల నుంచి దూరమయ్యే మార్పులో కార్మికులు మరియు సముదాయాలకు మార్గనిర్దేశం చేసే కొత్త యంత్రాంగంపై ప్రతినిధులు ఏకాభిప్రాయానికి వచ్చారు.
అయితే, అందరూ అత్యంతగా ఆశించిన నిర్ణయం మాత్రం రాలేదు—బొగ్గు, చమురు, వాయువు నుంచి ప్రపంచాన్ని తప్పించేందుకు బంధించబడిన (binding) మార్గం. దాని బదులుగా స్వచ్ఛంద రోడ్మ్యాప్లు, ఆలస్యమైన ఆర్థిక లక్ష్యాలు, అడవులు మరియు వాతావరణ శాస్త్రంపై మృదువైన భాష మాత్రమే కనిపించింది. వాతావరణ నష్టాల పెరుగుతున్న ఖర్చులు మరియు స్పందించడానికి పరిమిత వనరులు ఉన్న దేశాలకు ఈ ఫలితం కొంత సహాయం చేసినా, తగిన స్థిరత్వాన్ని ఇవ్వలేదు.
బెలెమ్ సమావేశం ఒక “ఇంప్లిమెంటేషన్ COP”గా భావించబడింది—అంటే ఆచరణాత్మకంగా అమలు చేసే COP. భారీ ప్రసంగాల వేదిక కాకుండా, పది సంవత్సరాల క్రితం పారిస్లో చేసిన వాగ్దానాలను ఎలా అమలు చేయాలన్నదానిపై ప్రభుత్వాలు చివరకు ఏకాభిప్రాయానికి రావాల్సిన వేదిక. కనీసం ఆలోచన మాత్రం అదే. నిజాయితీగా చెప్పాలంటే, కొన్ని క్షణాల్లో ఆ లక్ష్యం స్పష్టంగా కనిపించింది. కానీ చర్చలను అనుసరించిన ఎవ్వరైనా ఒక విషయం ఒప్పుకుంటారు—పురోగతి అసమానంగా సాగింది. ఒక అడుగు ముందుకు, అర్ధ అడుగు వెనక్కు. కొన్నిసార్లు దానికి విరుద్ధంగానూ.
అయినా కూడా, బెలెమ్లో ఊహించని ఒక విషయం జరిగింది. జీవ ఇంధనాల నుంచి దూరమయ్యే మార్పును నిర్వహించడంలో కార్మికులు మరియు సముదాయాలకు సహాయపడే ఒక కొత్త యంత్రాంగం రూపుదిద్దుకుంది. ఇది చిన్న విజయం అయినప్పటికీ, నిజమైన విజయం. గ్లోబల్ సౌత్లోని అనేక మందికి, వినిపించని చప్పట్ల కంటే ఇది ఎక్కువ ప్రాముఖ్యత కలిగినది.
వికాసశీల దేశాలు ఎన్నేళ్లుగా ఒకే ఒక సరళమైన డిమాండ్ చేస్తున్నాయి—ఇప్పటికే జరుగుతున్న నష్టాన్ని ఎదుర్కొనేందుకు ఎక్కువ నిధులు. వరదలు రహదారులను కొట్టుకుపోతాయి. వేడి పంటలను నాశనం చేస్తుంది. తుఫాన్లు గతంతో పోలిస్తే మరింత తీవ్రంగా మారాయి. ఇవి 2050 గురించిన ప్రశ్నలు కావు; ఇవి వచ్చే నెల గురించిన ప్రశ్నలు.
COP30 చివరికి ఈ అత్యవసరతను ప్రభుత్వాలు అర్థం చేసుకుంటున్నాయన్న సంకేతాన్ని ఇచ్చింది. 2035 నాటికి అనువర్తన నిధులను మూడింతలు చేయాలనే రాజకీయ లక్ష్యంపై దేశాలు ఏకాభిప్రాయానికి వచ్చాయి. ఈ సంఖ్య చట్టబద్ధంగా బంధించబడినది కాదు. ప్రాతిపదిక కూడా ఖరారు కాలేదు. కానీ దిశ మాత్రం స్పష్టంగా ఉంది—కనీసం కాగితాలపై అయినా, ప్రజలను సురక్షితంగా ఉంచేందుకు ప్రపంచం మరింత నిధులు వెచ్చించడానికి సిద్ధంగా ఉందన్న భావన కనిపిస్తుంది.
దీనితో పాటు, చాలా కాలంగా ఆలస్యం అయిన అనువర్తనానికి సంబంధించిన గ్లోబల్ గోల్స్ (Global Goals on Adaptation) సూచికలు కూడా ఆమోదించబడ్డాయి. ఇవి వినడానికి నిస్సారంగా అనిపిస్తాయి—అవి నిజంగానే అలాగే ఉంటాయి. కానీ ఇవి ముఖ్యమైనవి, ఎందుకంటే ఏది పురోగతిగా పరిగణించాలో ఇవే నిర్దేశిస్తాయి. నీటి వ్యవస్థలు, ఆహార సరఫరా, ఆరోగ్య ప్రమాదాలు—ఇవన్నీ రోజువారీ జీవితాన్ని ప్రభావితం చేసే అంశాలు. తొలిసారిగా, ఒక సాధారణ కొలమానం అందుబాటులోకి వచ్చింది.
అనువర్తన నిధి (Adaptation Fund)కు సుమారు 135 మిలియన్ అమెరికన్ డాలర్ల కొత్త హామీలు లభించాయి. ప్రపంచ అవసరాలతో పోలిస్తే ఇది పెద్ద మొత్తం కాదు, కానీ నిధి కొనసాగేందుకు ఇది సహాయపడుతుంది. కొన్ని సందర్భాల్లో, చర్చల ద్వారా సాధ్యమయ్యేది ఇదే.
COP30లో అత్యంత ఆశ్చర్యకరమైన విషయం బెలెమ్ యాక్షన్ మెకానిజం (BAM) స్థాపన. “న్యాయమైన మార్పు” (Just Transition) కోసం దేశాలు ప్రణాళికలు రూపొందించుకోవడానికి ఇది సహాయపడుతుంది—ఈ పదం తరచూ వినిపించినప్పటికీ, దానికి మద్దతుగా సాధనాలు అరుదుగా ఉంటాయి.
సరళంగా చెప్పాలంటే, BAM ప్రభుత్వాలు తమ ఆర్థిక వ్యవస్థలను జీవ ఇంధనాల నుంచి దూరంగా తీసుకెళ్లే ప్రక్రియలో, కార్మికులను దిక్కులేనివారిగా వదలకుండా ఎలా ముందుకు వెళ్లాలో అర్థం చేసుకునేలా చేస్తుంది. గనికార్మికులు, రిఫైనరీ కార్మికులు, ఒకే పరిశ్రమపై ఆధారపడే స్థానిక వ్యాపారాలు—ఈ వర్గాలు వాతావరణ విధానాలను తరచూ భయపడతాయి, ఎందుకంటే వారికి నష్టం మాత్రమే కనిపిస్తుంది. ఈ యంత్రాంగం మార్గనిర్దేశం, సాంకేతిక సహాయం, భవిష్యత్తులో నిధులు అందించడం ద్వారా ఆ భయాన్ని తగ్గించేందుకు రూపొందించబడింది.
ఈసారి చర్చలు గొప్ప సిద్ధాంతాల గురించి కాకుండా, నిజమైన మనుషులు మరియు వారి ఉద్యోగాల గురించే సాగాయి. అలాగే, వారిని సేవ చేయగల ఒక వ్యవస్థను నిర్మించాలనే నిర్ణయం తీసుకున్నారు.
బెలెమ్ అమేజాన్ ప్రాంతంలో ఉంది—ఈ నిజం సదస్సు మొత్తం మీద ప్రభావం చూపింది. ఆదివాసీ సమూహాలు COPలో ఇప్పటివరకు ఎప్పుడూ చూడని స్థాయిలో భారీ సంఖ్యలో పాల్గొన్నారు. వారి సందేశం స్పష్టంగా ఉంది: మా భూమిని కాపాడితే, అడవిని కాపాడినట్లే; అడవిని కాపాడితే, వాతావరణాన్ని కాపాడినట్లే.
తుది పత్రంలో అన్ని న్యాయమైన మార్పు ప్రణాళికలు ఆదివాసీ హక్కులను, స్వయంకల్పన హక్కును కూడా కలుపుకుని, గౌరవించాలనే భాషను చేర్చారు. బ్రెజిల్ తనవైపు నుంచి కూడా చర్యలు చేపట్టింది—కొత్త ఆదివాసీ ప్రాంతాల గుర్తింపు మరియు ‘ట్రాపికల్ ఫారెస్ట్స్ ఫారెవర్ ఫెసిలిటీ’ ప్రారంభం. ఈ నిధి అడవుల సంరక్షణకు ప్రోత్సాహం ఇస్తుంది మరియు నిధులలో ఒక భాగాన్ని నేరుగా ఆదివాసీ సముదాయాలకు అందిస్తుంది.
ఇవి పరిమితమైనప్పటికీ పురోగతికి సంకేతాలు. ముఖ్యంగా, అడవిని అత్యంత బాగా తెలిసిన ప్రజల నుంచే ఇవి వచ్చాయి.
COP30 ఒక వైఫల్యంతో గుర్తుండిపోతే, అది జీవ ఇంధనాలపై స్పష్టమైన కట్టుబాట్ల లేమే. 80కి పైగా దేశాలు బొగ్గు, చమురు, వాయువు నుంచి దూరమయ్యేలా తేదీలు, మైలురాళ్లతో కూడిన ఒక రోడ్మ్యాప్ను కోరాయి. ఒక్కసారిగా కాదు, కానీ అర్థవంతమైన విధంగా.
వారికి లభించింది—నిశ్శబ్దం.
కొన్ని ప్రధాన ఉత్పత్తిదార దేశాలు గట్టిగా నిలిచాయి. భారత్, రష్యా, సౌదీ అరేబియా, ఇంకా మరికొన్ని. వారి సందేశం సరళమైనది: నిధులు అందే వరకు, సాంకేతికత పంచుకునే వరకు, ఇంధనాలను తగ్గించే చర్చలు వద్దు. అలాగే, జీవ ఇంధనాలపై సంపద నిర్మించుకున్న అభివృద్ధి చెందిన దేశాలు మరింత బాధ్యత తీసుకునే వరకు కాదు.
చివరికి, తుది ఒప్పందంలో ఎలాంటి బంధించబడిన హామీ లేదు. ఆతిథ్య దేశం స్వచ్ఛంద బెలెమ్ రోడ్మ్యాప్లను ప్రతిపాదించింది, కానీ అవి అధికారిక ప్రక్రియకు బయటివి మరియు వాటికి చట్టబద్ధ బలం లేదు.
చాలామందికి, ఇదే చర్చలు ఊపును కోల్పోయిన క్షణం.
అమేజాన్లో వాతావరణ సదస్సు జరగడం వల్ల భారీ అంచనాలు ఏర్పడ్డాయి. కొందరు 2030 నాటికి అడవుల నరుకుడు నిలిపివేయడానికి ఒక గ్లోబల్ ప్రణాళికను ఆశించారు. అది జరగలేదు. తుది పత్రంలో దేశాలు “ప్రయత్నాలను పెంచాలి” అని మాత్రమే పేర్కొన్నారు. అలాంటి పదాలు ఒక్క చెట్టునూ కాపాడవు.
నిరాశ ఎక్కువగా కనిపించింది, ఎందుకంటే అడవులు భూమి వేడెక్కే వేగాన్ని తగ్గించడానికి అత్యంత సులభమైన సాధనాల్లో ఒకటి. కానీ రాజకీయ విభేదాలు చాలా లోతుగా ఉన్నాయి. కొన్ని దేశాలు దుంగలు లేదా వ్యవసాయంపై ఆధారపడి ఉన్నాయి. మరికొన్ని తమ భూమిపై నియంత్రణ కోల్పోతామనే భయంతో ఉన్నాయి. ఫలితంగా, ఎవరికీ సంతృప్తి ఇవ్వని మృదువైన భాష మాత్రమే మిగిలింది.
COP30లో ఉద్భవిస్తున్న ఆర్థిక వ్యవస్థలు గత సమావేశాల కంటే బలమైన పాత్ర పోషించాయి. ముఖ్యంగా భారత్ ఆర్థిక అంశాలపై గట్టిగా ఒత్తిడి తెచ్చింది—సిద్ధాంతాత్మకంగా కాదు, అవసరాల సూటి భాషలో: అనువర్తనానికి నిధులు, నష్టం మరియు హానికీ నిధులు, నిధులకు సులభమైన ప్రాప్తి, ప్రక్రియను నెమ్మదిపెట్టే క్లిష్టమైన నియమాల తగ్గింపు.
అదే సమయంలో, ఈ దేశాలు తమ శక్తి ఎంపికలను పరిమితం చేసే ఏ చర్యకైనా వ్యతిరేకించాయి. తమ అభివృద్ధి లక్ష్యాలు ఇంకా పూర్తికాలేదని వారు వాదించారు. న్యాయం అనే భావన కేంద్రంగా ఉండాలని కూడా అన్నారు. ధనిక దేశాలు తమ నిధుల హామీలను నెరవేర్చకపోతే, పేద దేశాలను మరింత కఠిన పరిమితులు తీసుకోవాలని ఎలా అడగగలం?
ఈ ఉద్రిక్తత కొత్తది కాదు—ఇది ఇకపై జరిగే ప్రతి COPను ఆకారం చేయనుంది.
గ్లోబల్ సౌత్లోని చాలా దేశాలకు, COP30 వారికి అత్యంత అవసరమైన చోట పురోగతిని అందించింది—అనువర్తనం మరియు హక్కుల విషయంలో. కానీ దీర్ఘకాలిక ప్రణాళికలకు అవసరమైన స్థిరమైన నిధులు మరియు జీవ ఇంధనాలపై స్పష్టమైన కట్టుబాట్లు మాత్రం లేవు.
ఉదాహరణకు, భారత్ తన లవచికత (Resilience) పై దృష్టికి మరియు ‘కోలిషన్ ఫర్ డిజాస్టర్ రిజిలియెంట్ ఇన్ఫ్రాస్ట్రక్చర్’ వంటి సహకార వేదికల నిర్మాణానికి గుర్తింపు పొందింది. కానీ తక్కువ కార్బన్ మార్గాన్ని అనుసరించడానికి అవసరమైన పెద్ద స్థాయి నిధులు మాత్రం ఇంకా అందలేదు.
ఇతర అభివృద్ధి చెందుతున్న దేశాల పరిస్థితి కూడా ఇదే. వారు వేగంగా అనువర్తించాల్సిన అవసరం ఉందని తెలుసు. అలాగే, అంచనా వేయగలిగే మరియు స్థిరమైన నిధులు లేకపోతే, అనువర్తనం వాతావరణ నష్టాల వేగాన్ని అందుకోలేదని కూడా వారికి తెలుసు.
ఇకపై పని మూడు దిశల్లో సాగుతుంది. మొదటిది, అనువర్తనానికి ఎక్కువ నిధులు అందిస్తామన్న వాగ్దానాలను నిజమైన బడ్జెట్లుగా మార్చడం. రెండోది, త్వరలో సమర్పించాల్సిన జాతీయ వాతావరణ ప్రణాళికలను మరింత బలమైన లక్ష్యాలతో సిద్ధం చేయడం. మూడోది, తదుపరి గ్లోబల్ ఆర్థిక లక్ష్యాలపై జరిగే చర్చలు కేవలం మరో శీర్షిక సంఖ్య కాకుండా, ఏదైనా స్పష్టమైన ఫలితాన్ని ఇవ్వాలి.
COP30 వాతావరణ రాజకీయాలు ఎంత క్లిష్టమో చూపించింది. అదే సమయంలో, నిశ్శబ్దంగా, నిరంతరంగా—కొన్నిసార్లు ఆకర్షణ లేని విధంగా—చేసే పని కూడా ఎంత ముఖ్యమో నిరూపించింది. రాబోయే ఏడాదిలో, ఈ నిశ్శబ్దమైన పని మాత్రమే పారిస్ ఒప్పందంలోని వాగ్దానాలను నిలబెట్టే ఆధారంగా నిలవవచ్చు.
COP30 ಸಮ್ಮೇಳನವು 2025ರ ನವೆಂಬರ್ 10 ರಿಂದ 21ರವರೆಗೆ ಬ್ರೆಜಿಲ್ನ ಬೆಲೆಮ್ ನಗರದಲ್ಲಿ ನಡೆಯಿತು. ಈ ಸಮ್ಮೇಳನವು ಕೆಲವು ವ್ಯವಹಾರಿಕ ಪ್ರಗತಿಗಳೊಂದಿಗೆ, ಜೊತೆಗೆ ಕೆಲವು ಅಸ್ವಸ್ಥಕರ ಕೊರತೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಅಂತ್ಯವಾಯಿತು—ಇದರ ಪರಿಣಾಮವನ್ನು ಅನೇಕ ದೇಶಗಳು, ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಗ್ಲೋಬಲ್ ಸೌತ್ನ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳು, ಮುಂದಿನ ಹಲವು ವರ್ಷಗಳವರೆಗೆ ಅನುಭವಿಸಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಅನುವಿನ್ಯಾಸ (Adaptation) ಯೋಜನೆಯನ್ನು ಬಲಪಡಿಸಲು ಹೊಸ ಕ್ರಮಗಳು, 2035ರೊಳಗೆ ಅನುವಿನ್ಯಾಸ ಹಣಕಾಸನ್ನು ಮೂರರಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚಿಸುವ ರಾಜಕೀಯ ಗುರಿ, ಮತ್ತು ಜೀವಾಶ್ಮ ಇಂಧನಗಳಿಂದ ದೂರ ಸರಿಯುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಕಾರ್ಮಿಕರು ಹಾಗೂ ಸಮುದಾಯಗಳಿಗೆ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನ ನೀಡುವ ಹೊಸ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗೆ ಪ್ರತಿನಿಧಿಗಳು ಒಪ್ಪಿಗೆ ಸೂಚಿಸಿದರು.
ಆದರೆ, ಅತ್ಯಂತ ನಿರೀಕ್ಷಿತವಾಗಿದ್ದ ನಿರ್ಧಾರ—ಕಲ್ಲಿದ್ದಲು, ತೈಲ ಮತ್ತು ಅನಿಲದಿಂದ ಜಗತ್ತನ್ನು ಹೊರತೆಗೆದು ಕೊಳ್ಳಲು ಬಾಧ್ಯತೆಯ ಮಾರ್ಗ—ಸಾಧ್ಯವಾಗಲಿಲ್ಲ. ಅದರ ಬದಲಾಗಿ ಸ್ವಯಂಸೇವಕ ರಸ್ತೆನಕ್ಷೆಗಳು, ವಿಳಂಬವಾದ ಹಣಕಾಸು ಗುರಿಗಳು ಮತ್ತು ಅರಣ್ಯಗಳು ಹಾಗೂ ಹವಾಮಾನ ವಿಜ್ಞಾನ ಕುರಿತು ಮೃದುವಾದ ಭಾಷೆ ಮಾತ್ರ ಉಳಿಯಿತು. ಹವಾಮಾನ ಹಾನಿಯ ಹೆಚ್ಚುತ್ತಿರುವ ವೆಚ್ಚ ಮತ್ತು ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯಿಸಲು ಸೀಮಿತ ಸಂಪನ್ಮೂಲಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳಿಗೆ ಈ ಫಲಿತಾಂಶವು ಸ್ವಲ್ಪ ನೆರವನ್ನು ನೀಡಿದರೂ, ಅಗತ್ಯವಾದ ನಿಶ್ಚಿತತೆಯನ್ನು ನೀಡಲಿಲ್ಲ.
ಬೆಲೆಮ್ನ ಈ ಸಭೆಯನ್ನು “ಇಂಪ್ಲಿಮೆಂಟೇಶನ್ COP” ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು—ಅಂದರೆ ಕಾರ್ಯಗತಗೊಳಿಸುವಿಕೆಗೆ ಒತ್ತು ನೀಡಿದ COP. ಭವ್ಯ ಭಾಷಣಗಳ ವೇದಿಕೆಯಾಗದೆ, ಹತ್ತು ವರ್ಷಗಳ ಹಿಂದೆ ಪ್ಯಾರಿಸ್ನಲ್ಲಿ ನೀಡಿದ ಭರವಸೆಗಳನ್ನು ಹೇಗೆ ಜಾರಿಗೆ ತರುವುದು ಎಂಬುದರ ಮೇಲೆ ಸರ್ಕಾರಗಳು ಒಪ್ಪಿಗೆ ತಲುಪಬೇಕಾದ ಸ್ಥಳ. ಕನಿಷ್ಠ ಆಲೋಚನೆ ಅಷ್ಟೇ. ಪ್ರಾಮಾಣಿಕವಾಗಿ ನೋಡಿದರೆ, ಕೆಲ ಕ್ಷಣಗಳಲ್ಲಿ ಆ ಉದ್ದೇಶ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡಿತು. ಆದರೆ ಚರ್ಚೆಗಳನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿದ ಯಾರೂ ಇದನ್ನು ಒಪ್ಪಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ—ಪ್ರಗತಿ ಸಮಾನವಾಗಿರಲಿಲ್ಲ. ಒಂದು ಹೆಜ್ಜೆ ಮುಂದೆ, ಅರ್ಧ ಹೆಜ್ಜೆ ಹಿಂದೆ. ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಅದಕ್ಕೆ ವಿರುದ್ಧವೂ.
ಆದರೂ, ಬೆಲೆಮ್ನಲ್ಲಿ ನಿರೀಕ್ಷಿಸದ ಒಂದು ಸಂಗತಿ ಸಂಭವಿಸಿತು. ಜೀವಾಶ್ಮ ಇಂಧನಗಳಿಂದ ದೂರ ಸಾಗುವ ಪರಿವರ್ತನೆಯನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸಲು ಕಾರ್ಮಿಕರು ಮತ್ತು ಸಮುದಾಯಗಳಿಗೆ ಸಹಾಯ ಮಾಡುವ ಹೊಸ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯೊಂದು ರೂಪುಗೊಂಡಿತು. ಇದು ಸಣ್ಣ ಜಯವಾಗಿದ್ದರೂ, ನಿಜವಾದ ಜಯವಾಗಿತ್ತು. ಗ್ಲೋಬಲ್ ಸೌತ್ನ ಹಲವರಿಗೆ, ಕೇಳಿಸದ ಶ್ಲಾಘನೆಗಿಂತಲೂ ಇದು ಹೆಚ್ಚು ಮಹತ್ವದ್ದಾಗಿತ್ತು.
ವಿಕಾಸಶೀಲ ದೇಶಗಳು ಹಲವು ವರ್ಷಗಳಿಂದ ಒಂದೇ ಸರಳ ಬೇಡಿಕೆಯನ್ನು ಮುಂದಿಟ್ಟಿವೆ—ಈಗಾಗಲೇ ಸಂಭವಿಸುತ್ತಿರುವ ಹಾನಿಯನ್ನು ಎದುರಿಸಲು ಹೆಚ್ಚಿನ ಹಣ. ನೆರೆಗಳು ರಸ್ತೆಗಳನ್ನು ಕೊಚ್ಚಿಕೊಂಡು ಹೋಗುತ್ತವೆ. ಉಷ್ಣತೆ ಬೆಳೆಗಳನ್ನು ನಾಶಮಾಡುತ್ತದೆ. ಬಿರುಗಾಳಿಗಳು ಹಿಂದೆಂದಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ತೀವ್ರವಾಗುತ್ತಿವೆ. ಇವು 2050ರ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳಲ್ಲ; ಇವು ಮುಂದಿನ ತಿಂಗಳ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳು.
COP30 ಕೊನೆಗೂ ಈ ತುರ್ತುತೆಯನ್ನು ಸರ್ಕಾರಗಳು ಅರಿತುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿರುವ ಸೂಚನೆಯನ್ನು ನೀಡಿತು. 2035ರೊಳಗೆ ಅನುವಿನ್ಯಾಸ ಹಣಕಾಸನ್ನು ಮೂರರಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚಿಸುವ ರಾಜಕೀಯ ಗುರಿಗೆ ದೇಶಗಳು ಒಪ್ಪಿಗೆ ನೀಡಿದವು. ಈ ಸಂಖ್ಯೆ ಕಾನೂನಿನ ಮೂಲಕ ಬಾಧ್ಯತೆಯಲ್ಲ. ಅದರ ಆಧಾರವೂ ನಿಶ್ಚಿತವಲ್ಲ. ಆದರೂ ದಿಕ್ಕು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿದೆ—ಕನಿಷ್ಠ ಕಾಗದದ ಮೇಲಾದರೂ, ಜನರನ್ನು ಸುರಕ್ಷಿತವಾಗಿರಿಸಲು ಜಗತ್ತು ಹೆಚ್ಚಿನ ಹಣವನ್ನು ಹೂಡಲು ಸಿದ್ಧವಾಗಿದೆ.
ಇದೊಂದಿಗೇ, ಅನುವಿನ್ಯಾಸಕ್ಕಾಗಿ ಗ್ಲೋಬಲ್ ಗುರಿಗಳ (Global Goals on Adaptation) ಕುರಿತಂತೆ ಬಹುಕಾಲದಿಂದ ವಿಳಂಬವಾಗಿದ್ದ ಸೂಚಕಗಳಿಗೂ ಒಪ್ಪಿಗೆ ದೊರಕಿತು. ಈ ಸೂಚಕಗಳು ಕೇಳಲು ನಿರಸವಾಗಿವೆ—ಮತ್ತು ಹಾಗೆಯೇ ಇವೆ. ಆದರೆ ಇವು ಮಹತ್ವದವು, ಏಕೆಂದರೆ ಪ್ರಗತಿಯನ್ನು ಏನೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಬೇಕು ಎಂಬುದನ್ನು ಇವು ನಿರ್ಧರಿಸುತ್ತವೆ. ನೀರಿನ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳು, ಆಹಾರ ಸರಬರಾಜು, ಆರೋಗ್ಯ ಅಪಾಯಗಳು—ಇವೆಲ್ಲ ದಿನನಿತ್ಯದ ಜೀವನಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳು. ಮೊದಲ ಬಾರಿಗೆ, ಒಂದು ಸಾಮಾನ್ಯ ಮಾಪಕ ದೊರೆತಿದೆ.
ಅನುವಿನ್ಯಾಸ ನಿಧಿಗೆ (Adaptation Fund) ಸುಮಾರು 135 ಮಿಲಿಯನ್ ಅಮೇರಿಕನ್ ಡಾಲರ್ಗಳ ಹೊಸ ಭರವಸೆಗಳು ದೊರಕಿದವು. ಜಾಗತಿಕ ಅಗತ್ಯಗಳಿಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಇದು ದೊಡ್ಡ ಮೊತ್ತವಲ್ಲ, ಆದರೆ ನಿಧಿಯನ್ನು ಚಲಿಸುವಂತೆಯೇ ಇಡಲು ಇದು ಸಹಾಯಕವಾಗಿದೆ. ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ, ಮಾತುಕತೆಯಿಂದ ಸಾಧ್ಯವಾಗುವುದು ಇಷ್ಟೇ.
COP30ರ ಅತಿದೊಡ್ಡ ಅಚ್ಚರಿ ಎಂದರೆ ಬೆಲೆಮ್ ಆಕ್ಷನ್ ಮೆಕ್ಯಾನಿಸಮ್ (BAM) ರಚನೆಯಾಗಿದ್ದು. “ನ್ಯಾಯಸಮ್ಮತ ಪರಿವರ್ತನೆ” (Just Transition)ಗಾಗಿ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳು ಯೋಜನೆ ರೂಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಇದನ್ನು ವಿನ್ಯಾಸಗೊಳಿಸಲಾಗಿದೆ—ಈ ಪದವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆಯಾದರೂ, ಸಾಧನಗಳ ಬೆಂಬಲ ಅಪರೂಪ.
ಸರಳವಾಗಿ ಹೇಳುವುದಾದರೆ, BAM ಸರ್ಕಾರಗಳಿಗೆ ತಮ್ಮ ಆರ್ಥಿಕ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳನ್ನು ಜೀವಾಶ್ಮ ಇಂಧನಗಳಿಂದ ದೂರ ಸಾಗಿಸುವಾಗ ಕಾರ್ಮಿಕರನ್ನು ದಿಕ್ಕಿಲ್ಲದವರನ್ನಾಗಿ ಮಾಡದೆ ಹೇಗೆ ಮುನ್ನಡೆಸಬೇಕು ಎಂಬುದನ್ನು ತಿಳಿಯಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಗಣಿಕಾರ್ಮಿಕರು, ರಿಫೈನರಿ ಕಾರ್ಮಿಕರು, ಮತ್ತು ಒಂದೇ ಉದ್ಯಮದ ಮೇಲೆ ಅವಲಂಬಿತ ಸ್ಥಳೀಯ ವ್ಯವಹಾರಗಳು—ಈ ಗುಂಪುಗಳು ಹವಾಮಾನ ನೀತಿಗಳನ್ನು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಭಯಪಡುವುದು, ಏಕೆಂದರೆ ಅವರಿಗೆ ನಷ್ಟ ಮಾತ್ರ ಕಾಣಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನ, ತಾಂತ್ರಿಕ ಸಹಾಯ ಮತ್ತು ಮುಂದಿನ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಹಣಕಾಸು ನೆರವಿನ ಮೂಲಕ ಆ ಭಯವನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡಲು ರೂಪುಗೊಂಡಿದೆ.
ಒಮ್ಮೆ ಚರ್ಚೆ ಮಹಾನ್ ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಅಲ್ಲದೆ, ನಿಜವಾದ ಜನರು ಮತ್ತು ಅವರ ಉದ್ಯೋಗಗಳ ಬಗ್ಗೆ ನಡೆಯಿತು. ಹಾಗೆಯೇ, ಅವರ ಸೇವೆಗೆ ಯೋಗ್ಯವಾದ ಏನನ್ನಾದರೂ ನಿರ್ಮಿಸುವ ನಿರ್ಧಾರ ಕೈಗೊಳ್ಳಲಾಯಿತು.
ಬೆಲೆಮ್ ಅಮೆಜಾನ್ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿದೆ—ಈ ಸತ್ಯವೇ ಸಮ್ಮೇಳನದ ಎಲ್ಲ ಅಂಶಗಳನ್ನು ರೂಪಿಸಿತು. ಆದಿವಾಸಿ ಗುಂಪುಗಳು COPಗೆ ಇದುವರೆಗೆ ಕಾಣದ ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಬಂದಿದ್ದರು. ಅವರ ಸಂದೇಶ ಸ್ಥಿರವಾಗಿತ್ತು: ನಮ್ಮ ಭೂಮಿಯನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದರೆ, ಅರಣ್ಯವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದಂತೆ; ಅರಣ್ಯವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದರೆ, ಹವಾಮಾನವನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಿದಂತೆ.
ಅಂತಿಮ ಪಠ್ಯದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲಾ ನ್ಯಾಯಸಮ್ಮತ ಪರಿವರ್ತನೆ ಯೋಜನೆಗಳು ಆದಿವಾಸಿ ಹಕ್ಕುಗಳನ್ನು—ಸ್ವಯಂನಿರ್ಣಯದ ಹಕ್ಕು ಸೇರಿಸಿ—ಗೌರವಿಸಬೇಕೆಂಬ ಭಾಷೆಯನ್ನು ಸೇರಿಸಲಾಯಿತು. ಬ್ರೆಜಿಲ್ ತನ್ನ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿಯೂ ಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಕೈಗೊಂಡಿತು: ಹೊಸ ಆದಿವಾಸಿ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಗಡಿಹಾಕುವುದು ಮತ್ತು ‘ಟ್ರಾಪಿಕಲ್ ಫಾರೆಸ್ಟ್ಸ್ ಫಾರೆವರ್ ಫೆಸಿಲಿಟಿ’ ಆರಂಭಿಸುವುದು, ಇದು ಅರಣ್ಯ ಸಂರಕ್ಷಣೆಗೆ ಬಹುಮಾನ ನೀಡುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಹಣದ ಒಂದು ಭಾಗವನ್ನು ನೇರವಾಗಿ ಆದಿವಾಸಿ ಸಮುದಾಯಗಳಿಗೆ ತಲುಪಿಸುತ್ತದೆ.
ಇವು ಸಣ್ಣದಾಗಿದ್ದರೂ ಪ್ರಗತಿಯ ಸೂಚನೆಗಳಾಗಿದ್ದವು. ವಿಶೇಷವಾಗಿ, ಅರಣ್ಯವನ್ನು ಅತ್ಯಂತ ಚೆನ್ನಾಗಿ ಅರಿತ ಜನರಿಂದಲೇ ಅವು ಬಂದವು.
COP30 ಅನ್ನು ಒಂದು ವಿಫಲತೆಯಿಂದ ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಬೇಕಾದರೆ, ಅದು ಜೀವಾಶ್ಮ ಇಂಧನಗಳ ಕುರಿತು ಬಾಧ್ಯತೆಯ ಬದ್ಧತೆಯ ಕೊರತೆಯೇ. 80ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ದೇಶಗಳು ಕಲ್ಲಿದ್ದಲು, ತೈಲ ಮತ್ತು ಅನಿಲದಿಂದ ದೂರ ಸಾಗಲು ದಿನಾಂಕಗಳು ಮತ್ತು ಮೈಲುಗಲ್ಲುಗಳೊಂದಿಗೆ ಒಂದು ರಸ್ತೆನಕ್ಷೆಯನ್ನು ಬಯಸಿದವು. ತಕ್ಷಣವಲ್ಲ, ಆದರೆ ಅರ್ಥಪೂರ್ಣವಾಗಿ.
ಅವರಿಗೆ ದೊರೆತದ್ದು—ಮೌನ.
ಕೆಲವು ಪ್ರಮುಖ ಉತ್ಪಾದಕ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳು ದೃಢವಾಗಿ ನಿಂತವು. ಭಾರತ, ರಷ್ಯಾ, ಸೌದಿ ಅರೇಬಿಯಾ ಮತ್ತು ಇನ್ನಿತರರು. ಅವರ ಸಂದೇಶ ಸರಳವಾಗಿತ್ತು: ಹಣಕಾಸು ಒದಗಿಸುವವರೆಗೆ ಮತ್ತು ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ ಹಂಚಿಕೊಳ್ಳುವವರೆಗೆ ಇಂಧನಗಳನ್ನು ಹಂತಹಂತವಾಗಿ ಕಡಿಮೆ ಮಾಡುವ ಮಾತು ಬೇಡ. ಮತ್ತು ಜೀವಾಶ್ಮ ಇಂಧನಗಳ ಮೇಲೆ ತಮ್ಮ ಸಂಪತ್ತನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿಕೊಂಡ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳು ಹೆಚ್ಚಿನ ಹೊಣೆಗಾರಿಕೆ ವಹಿಸುವವರೆಗೆ ಅಲ್ಲ.
ಅಂತಿಮವಾಗಿ, ಅಂತಿಮ ಒಪ್ಪಂದದಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ಬಾಧ್ಯತೆಯ ಭರವಸೆ ಸೇರಿಸಲಿಲ್ಲ. ಆತಿಥೇಯ ರಾಷ್ಟ್ರವು ಸ್ವಯಂಸೇವಕ ಬೆಲೆಮ್ ರಸ್ತೆನಕ್ಷೆಗಳನ್ನು ಪ್ರಸ್ತಾಪಿಸಿತು, ಆದರೆ ಅವು ಅಧಿಕೃತ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯ ಹೊರಗಿದ್ದು ಯಾವುದೇ ಕಾನೂನು ಬಲವನ್ನು ಹೊಂದಿಲ್ಲ.
ಬಹುಮಂದಿಗೆ, ಇದೇ ಚರ್ಚೆಗಳು ವೇಗ ಕಳೆದುಕೊಂಡ ಕ್ಷಣವಾಗಿತ್ತು.
ಅಮೆಜಾನ್ನಲ್ಲಿ ಹವಾಮಾನ ಸಮ್ಮೇಳನ ನಡೆಸುವುದರಿಂದ ದೊಡ್ಡ ನಿರೀಕ್ಷೆಗಳು ಹುಟ್ಟಿದ್ದವು. ಕೆಲವರು 2030ರೊಳಗೆ ಅರಣ್ಯ ನಾಶವನ್ನು ನಿಲ್ಲಿಸುವ ಜಾಗತಿಕ ಯೋಜನೆಯನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸಿದ್ದರು. ಅದು ಸಂಭವಿಸಲಿಲ್ಲ. ಅಂತಿಮ ಪಠ್ಯದಲ್ಲಿ ದೇಶಗಳು “ಪ್ರಯತ್ನಗಳನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಬೇಕು” ಎಂದು ಮಾತ್ರ ಹೇಳಿತು. ಇಂಥ ಪದಗಳು ಒಂದೇ ಮರವನ್ನು ಕೂಡ ರಕ್ಷಿಸುವುದಿಲ್ಲ.
ನಿರಾಶೆ ಹೆಚ್ಚು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿದ್ದು, ಅರಣ್ಯಗಳು ಭೂಮಿಯ ತಾಪಮಾನ ಹೆಚ್ಚಳದ ವೇಗವನ್ನು ನಿಧಾನಗೊಳಿಸುವ ಅತ್ಯಂತ ಸರಳ ಸಾಧನಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿರುವುದರಿಂದ. ಆದರೆ ರಾಜಕೀಯ ವಿಭಜನೆ ಬಹಳ ಆಳವಾಗಿತ್ತು. ಕೆಲವು ದೇಶಗಳು ಮರಕುಡಿಯೋದ್ಯಮ ಅಥವಾ ಕೃಷಿಯ ಮೇಲೆ ಅವಲಂಬಿತವಾಗಿವೆ. ಇತರರು ತಮ್ಮ ಭೂಮಿಯ ಮೇಲಿನ ನಿಯಂತ್ರಣ ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುವ ಭಯ ಹೊಂದಿದ್ದಾರೆ. ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ, ಯಾರನ್ನೂ ತೃಪ್ತಿಪಡಿಸದ ಮೃದುವಾದ ಭಾಷೆ ಮಾತ್ರ ಉಳಿಯಿತು.
COP30ನಲ್ಲಿ ಉದಯೋನ್ಮುಖ ಆರ್ಥಿಕ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗಳು ಹಿಂದಿನ ಅನೇಕ ಸಭೆಗಳಿಗಿಂತ ಬಲವಾದ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸಿವೆ. ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಭಾರತವು ಹಣಕಾಸಿನ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಬಲವಾಗಿ ಒತ್ತಾಯಿಸಿತು—ಸಿದ್ಧಾಂತಾತ್ಮಕವಾಗಿ ಅಲ್ಲ, ಅಗತ್ಯಗಳ ಸರಳ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ: ಅನುವಿನ್ಯಾಸಕ್ಕೆ ಹಣ, ನಷ್ಟ ಮತ್ತು ಹಾನಿಗೆ ಹಣ, ನಿಧಿಗಳಿಗೆ ಸುಲಭ ಪ್ರವೇಶ, ಮತ್ತು ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯನ್ನು ನಿಧಾನಗೊಳಿಸುವ ಸಂಕೀರ್ಣ ನಿಯಮಗಳ ಕಡಿತ.
ಅದೇ ಸಮಯದಲ್ಲಿ, ಇದೇ ದೇಶಗಳು ತಮ್ಮ ಇಂಧನ ಆಯ್ಕೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ಬಂಧಿಸುವ ಯಾವುದೇ ಕ್ರಮವನ್ನು ವಿರೋಧಿಸಿವೆ. ಅವರು ಇನ್ನೂ ತಮ್ಮ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಗುರಿಗಳನ್ನು ತಲುಪಬೇಕಿದೆ ಎಂದು ವಾದಿಸಿದರು. ನ್ಯಾಯ ಎಂಬ ಕಲ್ಪನೆ ಕೇಂದ್ರದಲ್ಲಿರಬೇಕು ಎಂದೂ ಹೇಳಿದರು. ಶ್ರೀಮಂತ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳು ತಮ್ಮ ಹಣಕಾಸು ಭರವಸೆಗಳನ್ನು ಪೂರೈಸದಿದ್ದರೆ, ಬಡ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳಿಂದ ಹೆಚ್ಚು ಕಠಿಣ ಮಿತಿಗಳನ್ನು ಹೇಗೆ ನಿರೀಕ್ಷಿಸಬಹುದು?
ಈ ಒತ್ತಡ ಹೊಸದಲ್ಲ—ಮುಂದಿನ ಪ್ರತಿಯೊಂದು COPನಿಗೂ ಇದು ರೂಪ ನೀಡಲಿದೆ.
ಗ್ಲೋಬಲ್ ಸೌತ್ನ ಬಹುತೇಕ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳಿಗೆ, COP30 ಅವರಿಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಅಗತ್ಯವಿದ್ದ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಗತಿಯನ್ನು ನೀಡಿತು—ಅನುವಿನ್ಯಾಸ ಮತ್ತು ಹಕ್ಕುಗಳ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ. ಆದರೆ ದೀರ್ಘಕಾಲೀನ ಯೋಜನೆಗಳಿಗೆ ಅಗತ್ಯವಾದ ಹಣಕಾಸು ಮತ್ತು ಜೀವಾಶ್ಮ ಇಂಧನಗಳ ಕುರಿತ ದೃಢ ಬದ್ಧತೆಗಳು ಇನ್ನೂ ಕಾಣೆಯಾಗಿವೆ.
ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಭಾರತಕ್ಕೆ ಅದರ ಸ್ಥೈರ್ಯ (Resilience) ಮೇಲಿನ ಗಮನ ಮತ್ತು ‘ಕೋಅಲಿಷನ್ ಫಾರ್ ಡಿಸಾಸ್ಟರ್ ರೆಸಿಲಿಯಂಟ್ ಇನ್ಫ್ರಾಸ್ಟ್ರಕ್ಚರ್’ ಮುಂತಾದ ಸಹಕಾರ ವೇದಿಕೆಗಳ ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕೆ ಮಾನ್ಯತೆ ದೊರಕಿತು. ಆದರೆ ಕಡಿಮೆ ಕಾರ್ಬನ್ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ಅನುಸರಿಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುವ ದೊಡ್ಡ ಮಟ್ಟದ ಹಣಕಾಸು ಇನ್ನೂ ನಿರೀಕ್ಷೆಯಲ್ಲೇ ಉಳಿಯಿತು.
ಇತರೆ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಶೀಲ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳ ಸ್ಥಿತಿಯೂ ಇದೇ. ಅವರು ತ್ವರಿತವಾಗಿ ಅನುವಿನ್ಯಾಸ ಮಾಡಬೇಕೆಂದು ತಿಳಿದಿದ್ದಾರೆ. ಹಾಗೆಯೇ, ಊಹಿಸಬಹುದಾದ ಮತ್ತು ಸ್ಥಿರ ಹಣಕಾಸು ಇಲ್ಲದೆ, ಅನುವಿನ್ಯಾಸವು ಹವಾಮಾನ ಹಾನಿಯ ವೇಗವನ್ನು ತಲುಪಲಾರದು ಎಂಬುದನ್ನೂ ಅರಿತಿದ್ದಾರೆ.
ಇನ್ನುಮುಂದೆ ಕೆಲಸ ಮೂರು ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಿಗೆ ಸಾಗುತ್ತದೆ. ಮೊದಲನೆಯದು, ಅನುವಿನ್ಯಾಸಕ್ಕೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಹಣಕಾಸು ನೀಡುವ ಭರವಸೆಯನ್ನು ನೈಜ ಬಜೆಟ್ಗಳಾಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸುವುದು. ಎರಡನೆಯದು, ಶೀಘ್ರದಲ್ಲೇ ಸಲ್ಲಿಸಬೇಕಾದ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಹವಾಮಾನ ಯೋಜನೆಗಳನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ದೃಢ ಗುರಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಿದ್ಧಪಡಿಸುವುದು. ಮೂರನೆಯದು, ಮುಂದಿನ ಜಾಗತಿಕ ಹಣಕಾಸು ಗುರಿಗಳ ಕುರಿತ ಮಾತುಕತೆಗಳು ಕೇವಲ ಮತ್ತೊಂದು ಶೀರ್ಷಿಕೆಯ ಸಂಖ್ಯೆಯಾಗದೆ, ನಿಜವಾದ ಫಲಿತಾಂಶವನ್ನು ನೀಡಬೇಕು.
COP30 ಹವಾಮಾನ ರಾಜಕಾರಣ ಎಷ್ಟು ಕಠಿಣವೋ ತೋರಿಸಿದೆ. ಆದರೆ ಇದು ನಿರಂತರ, ಶಾಂತ—ಮತ್ತು ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಆಕರ್ಷಕವಲ್ಲದ—ಕೆಲಸವೂ ಮಹತ್ವದ್ದೆಂಬುದನ್ನೂ ತೋರಿಸಿದೆ. ಬರುವ ವರ್ಷದಲ್ಲಿ, ಈ ಶಾಂತ ಕೆಲಸವೇ ಪ್ಯಾರಿಸ್ ಒಪ್ಪಂದದ ಭರವಸೆಗಳನ್ನು ಜೀವಂತವಾಗಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುವ ಏಕೈಕ ಮಾರ್ಗವಾಗಬಹುದು.
A CSR Initiative of
Designed and Executed by
Implemented by
Technology is a useful servant, but a dangerous master, it was rightly said. Electronic devices have grown into an inevitable part of our daily lives.
Leave A Comment